90
yaranmasının əsaslarını formalaşdırmış olur. Həyat fəaliyyə-
tinin sistemliliyi də özlüyündə insan hüquqlarının sistemliliyini
meydana gətirmiş olur. Hüquqların sistemliliyindən elə
fəaliyyətin şaxələnməsi prosesləri formalaşır və bu da
özlüyündə yeni sistemlərin meydana gəlməsinin əsaslarını
ortaya çıxarır. Hüquqların sistemliliyi fəaliyyət sisteminin
şə
rtləndiriciliyindən ortaya çıxır.
İ
nsanlar və onların birləşdiyi tərəflər (subyektlər, yəni
hüquqi şəxslər, o cümlədən siyasi və ictimai-mədəni təsisatlar,
hüquq birlikləri və s.) prosesləri tənzim edərkən istiqamət-
ləndirici, təşkiledici, icraedici, qoruyucu və s. kimi funksiyaları
yerinə yetirirlər. Bütün bu funksiyalar sistemləşmə proseslərini
təmin etmək üçün həyata keçirilir. Bütün hüquqlar insanların
daxili azadlıqlarının və iradə sərbəstliklərinin əsasını təşkil
edən mənəvi kriteriyadır. Hüquq normalarının təsnifatı
insanların vahid məzmunlu, lakin çoxsahəli fəaliyyət
azadlıqlarının əsasını formalaşdırmış olur.
Seçki hüququ da insanların iradə azadlıqlarını bildirmə və
azad seçmə hüquqları kimi qəbul olunur. Bu baxımdan da seçki
hüququ həm də təbii hüquqların tərkibi kimi təsnif olunmalıdır.
Seçki hüququ şərti olaraq pozitiv hüquqları təbii hüquqların
bölgü ünsürü ilə bağlayan hüquq kimi də önəm kəsb edir. Seçki
hüququ bir çox hallarda koordinasiyaedici (ictimai hüquqlarla
siyasi hüquqları birləşdirən) və subordinasiyanı yaradan
(burada
iyerarxiyanı,
nərdivanlı
vəzifə
bölgüsünü
formalaşdıran) hüquq kimi önəmə malik olur. Seçki hüququ
təbii hüquqların (dövləti insanlar yaradırsa, deməli, bu təbii
bir prosesdir, qarşılıqlı ictimai razılaşmadır. Bu, insanların
normalara və qaydalara tabe o3(m)-2(4(r)3n)2(i)-2(l)-2(ı)-2(q)-4(lar)4(ı1R40 2 Tf65.16 0 Td()Tj/R9 12 Tf5.k-4(s)-(d)-4(övl)278]TJ//R8 12 Tf15.16 0 Td()Tj/R9 12 Tf5.r)4(or)4(d)-4()-2( )-3
91
oynayır. Buradan da belə bir məntiqi nəticə hasil olur ki, təbii
hüquqlar da mütləq olmaqla bərabər, keçicidir və əlaqələn-
dirmə funksiyasını yerinə yetirə bilir.
Ə
gər biz seçki proseslərini bir istiqamətləndirici, eləcə də
təşkiledici proses kimi qəbul etsək, onda, belə qərara gələ
bilərik ki, elə seçki hüququ əslində istiqamətləndirici və
təşkiledici hüquqdur. Seçki hüququ siyasi sistemlərin təşkil
olunması üçün insanların siyasi hüquqlarının formalaşmasında
ə
sas rol oynayan hüquqlardan biridir. Deməli, seçki hüququ
digər hüquqları təşkil edən və insan hüquqlarının ali siyasi
hüquqlarla bağlayan hüquq kimi önəm kəsb edir.
Seçki hüququ insan hüquqlarının zaman ardıcıllığını təmin
edən əsas hüquqdur. Seçki hüququ ümumi hüquqları
müəyyənedici, maraqları nisbi və şərti əsaslarla bərabərləşdirici
bir hüquqdur. Seçki hüququ siyasi sistemləri (hakimiyyət
qollarını) təşkil edən zaman əsas mərkəzi hüquq, digər hallarda
isə periferik hüquq (digər hüquqların möhkəmlənməsinə
xidmət edən hüquq) kimi məna kəsb edə bilir. Seçki hüququ
daimi mövcud olub, yalnız müəyyən müddətlərdə (seçki
prosesləri zamanı) reallaşa bilən bir hüquqdur. Bu baxımdan da
seçki hüququ insanların “ehtiyat hüququ” (burada baza
hüququ kimi də qəbul etmək olar) kimi qəbul olunmalıdır.
Ehtiyat hüququ olduğuna görə də dəyərli bir hüquqdur.
Bununla bərabər, seçki hüququ insanların imkanlarını
reallaşdıran bir hüquq kimi də önəm kəsb edir.
Azadlıq, hüquq, seçki hüququ anlayışları və
anlayışların qarşılıqlı şərtləndirici məzmunu
Azadlıq, onun ifadəsini təmin edən hüquq və bu kimi digər
mənəvi aləm elə ən kiçik materiya siqnallarıdır. Bu baxımdan
da hər ikisi həm daxildən gələndir, həm də ətrafdan siqnallarla
qəbul ediləndir.
92
(Qeyd: belə qəbul etmək olar ki, şüur və materiya
ə
slində vahid başlanğıc elementlərindəndirlər. Yəni, hər
ikisi elə əslində materiyadır, elementdir. İnsan orqanizmi
müqayisədə böyük və birləşmiş hissəciklərin yaratdığı ağır
kütlədir. Şüur isə yüngül olan materiyadır. Çünki
siqnallardır.
Ş
üur
materiyanın
nəticəsidir.
Ş
üur
materiyanın
“istehsalatının”
məhsuludur.
Həm
də
“istehsalatın” əsas istiqamətvericisidir. Materiyanın təklifi
ş
üurun tələbindən yaranır. Şüur da materiyaya xidmət
edir. Şüur və materiya birləşərək vahid orqanizmi
meydana gətirirlər. Materiya aləminin inkişafı tədricən
ş
üuru da artırır. Şüur da elə materiyanın-ən kiçik
hissəciklərinin formalaşmış mərkəzidir. Burada aşağı
orqanlar beyinə və şüura xidmət edir, beyin də aşağı
orqanların fəaliyyətini təmin edən əsas aparat rolunu
oynayır. Əgər biz hesab etsək ki, insan orqanizmi elə ən
kiçik hissəciklərdən ibarətdir, onda, belə qərara gələ bilərik
ki, bu hissəciklər kainatdan və onun tərkibi olan
təbiətdəndir. Deməli, insan həm təbiətdən –Günəş
sistemindən, həm də bütünlükdə kainatdandır. Onun
siqnalları həm Günəşdən, həm də digər ulduzlardan qəbul
olunur. İnsanın qəbul etdiyi siqnallar həm onun şüurunu
formalaşdırır, həm də digər orqanların fəaliyyətini
stimullaşdırır).
Azadlıq, hüquq və seçki hüquqları məfhumları həm daxili
məzmun baxımından (məsələn, azadlığın insan hüquqlarının
tam tərkibində olması və onun mahiyyətini aşkarlaması,
məzmununu üzərə çıxarması), həm də biri-digərini şərtləndirici
xüsusiyyətə malik olmasına görə təfəkkürün qarşılıqlı əlaqəli
ə
saslı vəhdət düşüncə obyekti ola bilir. Azadlıq, hüquq və
onların bölgü ünsürü olan seçki hüquqları (seçki azadlığını
təmin edən hüquqlar) və digər bölgü (tərkib hüquqları)
hüquqları vəhdətdə bir-birini tamamlayır. Seçki hüquqları həm
Dostları ilə paylaş: |