Microsoft Word seyid c?F?R pis?V?RI. doc

 
44 
Abdin,  Firdovsi  və  Lənkaraniləri  Qəvamın  köhnə  adamları 
olduqları üçün var qüvvələri ilə cəbhə təşkilatını onun qucağına 
atmağa  çalışdılar.  Əsla  Qəvamus-Səltənənin  səhnə  siyasətinə 
soxulur  Hizbi-Tudə  və  sair  azadixahlar  təşkilatına  əl  atması 
Hizbi-Tudə və azadixahlar cəbhəsinə böyük sədəmə (zərbə) və 
zərərlər yetirməkdə idi. 
Xüsusən qeyd etmək lazımdır ki, əvvəl günlər azadixahlar və 
mütərəqqi  ünsürlər  bu  sazimanların  dalında  Qəvamus-
Səltənənin  irticai  {siyasətini  hiss}  edərək,  ondan  hürkür, 
özlərini  kənara  çəkdilər.  Qəvam  isə  bacardıqca  özünü 
azadixahlara  yaxın  göstərməyə  çalışırdı.  Tehranda  cəbəhnin 
vəziyyəti  bu  şəkildə  olduğu  halda,  Təbrizdən  böyük  ümüd 
gözləmək olmazdı.  Idarədə təşkilatın sədarətinə keçirilən Ağai 
Şə
büstəri  savad  cəhətdən  zəif  və  fəaliyyət  cəhətdən  (zəif  idi). 
Qeyd  olduğuna  görə  cəbhə  ətrafına  toplanan  azadixahları  razı 
salıb,  onlara  rəhbərlik  edə  bilmədi.  O  təşkilatı  idarə  edib,  onu 
hədəfə  doğru  aparmaq  əvəzində  Ağazadə  və  başqaları  kimi 
ş
arlatan  üzvləri  və  müxtəsər  muxalifət  nəticəsində  küsüb 
getmiş  və  cəbhəni  onların  əllərinə  tapşıraraq,  kənara  çəkilmək 
fikrində  olanlar  isə  məzrubi-iman  adamlar  olduqlarına  görə 
təşkilatı  zəiflədib  və  batil  (pis)  halında  saxlayıb,  {məhv} 
dərəcəsinə gətirməyə səbəb olmuşdular. 
Hizbi-Tudə  başçılarından  Xəlil  Mülki  və  doktor,  Cövdət  və 
Vartaşini  azadixahları  özlərinə  {tabe}  etmək  kimi  kiçik  və 
məhdud  düşüncələri  də  Təbriz  azadlığ  cəbhəsinin  zəif 
düşməsində artıq təsir bağışlamışdır. 1945-ci il mordad ayında 
mən  Şirazdan  gəldikdə  Azadlıq  Çəbhəsi  təqridən  dağılmağa 
başlamışdır.  Məxsusən  Hizbi-Tudə  və  ittihadiyyə  başçılarını 
təqviyyət  etmək  əvəzində  dağıtmağa  çalışırdılar.  Natavani, 
Rəhbər  və  qəhraman  kimi  savadsız,  biliksiz  tudəçilər  cəbhədə 
çalışan əşxas hətta təhqir və tovhin etməkdən belə pərhiz etmək 
istəmirdilər.  Bu  isə  tamamilə  Hizbin  və  azadlığın  zərərinə 
tamam  olan  bir  hərəkət  idi.  Əsla  Hizbi-Tudədə  də  münəvvər 
(aydın fikir) təbəqə az və avamfərib adamlar çox idi. Bu təşkilat 
 
329 
Mərənd  şəhərində  -  Mirqasım  Əjdəri,  Salmasda  –  Rəsuləmi 
və  Arsin  Şahuyan,  Sufiyanda  Mirxəlil  Mir  Ismayıli  və 
Məhəmədyar,  Basmincdə  -  Səmsam  Meymətabadi,  Üsküdə  -
Yədulla  Kələntəri,  Xoyda  –  Abbasqulu  Sərkari  və  Çingiz 
Humapur,  Mamağanda  Əbülfəz  Imani,  Xosrovşahda  Mirəli 
Mənafi  və  Yusif  Saibi,  Ilxıçıda  Məşədi  Nəcəf,  Bostanabad  və 
Tikmədaşda  məşədi  Hüseyn  Tizfəhm,  Təbriz  şəhərinin  fədai 
başçılarından  məşədi  Vəli  əmi,  Hüseyn  Rizvan,  Rza 
Hökmabadi,  Rza  Rzayi  –  Qaraməlikdən  Həsən  Naibi 
Qulamrza,  Məhmud  Ənvari,  Nəib  Sultani  –  bunlar  nehzətdə 
iştirak  etmişlər.  Müharibə  başladıqda  Rza  Rzai  və  Babaxan 
Ş
irzadın  rəhbərliyi  ilə  bir  iddə  fədaini  Miyandaba  göndərdim. 
Təbriz  alayında  xidmət  edən  fədai  başçılarından  Çingiz 
Humapur,  Əhməd  Əbdül  Əlizadə  və  serjantlardan  Qocaman 
Xəlil  dayı,  Rza  Hökmabadi,  Qulam  Bəhmənyar,  Mehti 
Himməti  və  başqaları  var  idi  ki,  gecə-gündüz  yorulmadan 
fədakarlıq edirdilər. Son zamanlarda Məhəmmədəli Ramtin 500 
nəfər ilə fədai alayına gəlib, buradan Hulasu cəbhəsinə getdilər. 
Məhəmmədəli  Ramtin  çox  layiq  adam  idi.  Fədailər  onu  çox 
sevirdilər və eyni zamanda çox inamlı sərkərdə idi. Son gün ki, 
Mərkəzi  Komitə  tərəfindən  tərki-müqavimət  əmri  verildi, 
fədailər divanə olmuşdular və onlar heç razı olmurdular ki, biz 
təslim  olaq.  rtica  qoşunlarına  Azərbaycana  gəlməyə  icazə 
verək.  Deyirdilər:  “Biz  ölərik  lakin  bir  də  jandarmları  öz  ana 
vətənimizdə  görə  bilmərik”.  Mən  fədai  hərəkatında  çalışdığım 
zaman gördüyüm işləri ixtisarla qeyd etdim. Həmçinin aşağıda 
Sərdsəhrada  olan  fədai  başçıları  Yədulla  Kələntəri,  smayıl 
Pişnəmazı,  Məhəmməd  Iftixari  haqqında  qısaca  məlumat 
verirəm. 
Üskü fədailəri və onun başçısı 
Yədulla Kəlantəri haqqında 
Üskü mahalı bir mahaldır ki, orada  əl dəzgahları, toxuculuq 
karxanaları  çoxdur.  Üskünün  əhalisi  nisbət  ətrafına  görə 

---

 
328 
Bilal  Azadın,  Cəbbar  Zarein  və  Xəlil  Azərin  fəaliyyətin,  yəni 
qışın soyuğunda tüfəng ilə keşik çəkməsini unutmaq olmaz. Bir 
neçə  gündən  sonra  Sərab  fədai  başçıları  öz  fədailəri  ilə 
sərbazxanaya gəldilər ki, onların başçısı Qulamrza Cavidan və 
sərhən Agahi idi. Qulamrza Cavidanın və Agahinin fədakarlığı, 
onların  fədailər  arasında  hüsni-rəğbəti  diqqətə  layiqdir.  O 
nehzətdə  iştirak  edənlərdən  və  sərbazxanaya  ətrafdan  həmlə 
edənlərdən 
Mirkazım 
Mərənd 
fədailəri 
ilə 
Təbriz 
kolonellərindən idi. Sadiq Dadar, Qasım Qəzzaq, Abbas Şücai, 
smayıl  Ribayi,  Hüseyn  Ciddi,  Abdülla  Sarangi,  Əli  Bağban, 
Ə
li  Roşəngər,  məşədi  Ismayıl  Müstəqilzaman,  Hüseyn 
Sədiqpur  və  ayrıları  da  şəhər  fədaisinin  həmləsində  və 
sərbazxananın və şəhərin mühasirəsində iştirak edirdilər. Sonra 
Ağa Pişəvəri tərəfindən mən yenə də sərbazxanadan Sərdsəhra 
fədailərin  başçılığına  təyin  oldum.  Çünki  bu  vəzifəni  ifa  edən 
smayıl  Pişnəmazi  Təbriz  şəhər  dejban  rəisi  təyin  oldu. 
Fərvərdin  ayının  16-da  (5  apreldə)  məni  Təbriz  fədailərin 
rəhbərliyinə  təyin  etdilər.  Bu  gündən  Təbrizdə  fədailərin 
təşkilatını  düzəltməylə  məşğul  oldum.  Tehran  irticai  hökuməti 
bizə  xaincəsinə  həmlə  etdikdə,  Təbriz  fədailərinin  ruhiyyəsi 
çox  yüksək  idi.  Sərdsəhra  fədailəri  və  Hökmabad  fədailəri, 
Qaraməlik  fədailərini  Urmiyyə  şəhərinə  yola  saldım.  ətrafdan 
fədailər  toplanıb,  Təbrizdə  təlim  alırdılar.  Təbriz  fədailərinin 
nəzəri-diqqətini cəlb edən bunların xoş dayanması və bir qəpik 
da  olsun  kimsədən  rüşvət  almaması  idi.  Fədaliər  mənim 
tabeliyimdə  xidmətlə  məşğul  idilər  min  nəfərdən  artıq  idi. 
Bunlar  həmişə  döyüşdə  və  düşmən  təcavüz  edən  cəbhələrə 
getməyə  ürəkdən  hazır  olduqlarını  bəyan  edirdilər  və  həmişə 
arzu  edildilər  ki,  azadlıqdan  müdaxilə  etsinlər.  Bu  fədailərin 
ruhiyyələrinin  yüksəkliyi  bəyan  etmək  çətindir.  Təbrizin  atlı 
Səttardan  fədailəri  və  onların  rəhbəri  Qəhrəmani  ilə  keşik 
verirdilər.  Mərənd,  Xoy,  Sufiyan  fədailərinin  göstərdiyi 
fədakarlıq unudulmazdır. Mənimlə işləyən fədai başçılarının bir 
neçəsinin adlarını aşağıda qeyd etməliyəm: 
 
45 
sırasında  ədlı  və  məmulatlı  üzvləri  görməkdən  qorxurdular. 
Çünki,  yeni  savadlı  adamlar  ortalığa  çıxdığı  vaxt  savadsız 
təşkilat  rəhbərliyindən  kənara  qalmaları  məlum  bir  məsələ  idi. 
Çünkü  xalq  bacarıqlı  və  məhbub  adamları  qoyub,  bütün 
sərmayələri  çığır-bağır  salmaqdan  ibarət  olan  demaqoqların 
dalınca  gedə  bilməzdi.  Getsəydi  bir  nəticəyə  verməzdi.  Bu 
cəhətdən  əyalət  komitəsi  firqə  başçılarının  dəvətləri  ilə 
yaratmaq  istədikləri  şəraitə  baxmayaraq,  ziyalıları  Hizbə 
çəkmək  mümkün  olmurdu.  Demək,  o  zaman  Həzbi-Tudə 
başçısız  və  ofisersiz  bir  qoşun  kimi  zövq-təbii  (öz-özünə)  ilə 
irəli gedirdi. Başçıları çəkib dalınca aparırdı. Həmin zamandan 
onu solçuluq çərçivədə məhdud etməklə demokratik şəkli alıb, 
bütün xalqı öz dalınca aparmaq imkanından məhrum idilər. 
Yuxarıdakı  səbəblərə  görə  Azərbaycanda  isə  bir  namə 
üzərində  qurulan  Cəbhəi-Azadi  təşkilatı  nehzət  zamanında 
təzəlzül  bir  hala  gəlmişdi.  Bununla  belə  bütün  Azərbaycanda 
başlanan ictimai işlərə  rəğbət  göstərən  əşxas hamısı az-çox bu 
təşkilata bağlı hesab olunurdular. Firqəmiz təşkil olduğu zaman 
bütün siyasi sazimanlar kimi Cəbhəyi-Azadi da çox müfid vaqe 
oldu.  Həmin  bu  təşkilatın  səbəbi  ilə  biz  vaxtıkən  bütün 
Azərbaycan  şəhərlərində  baş  bilən  adamlarla  tanış  ola 
bilmişdik.  Mən  özüm  1944-cü  il  isfənd  ayında  Təbriz,  Xoy, 
Urmiyyə, Ərdəbil şəhərlərinə müsafirət edib, böyük konfranslar 
verdikdən  sonra  cəbhənin  heyətini  intixab  etməklə, 
Azərbaycanın  siyasət  adamlarıla  yaxından  tanış  və  dost 
olmuşdum.  Ona  görə  firqəmizin  təşkilinə  başladığımız  vaxt 
Cəbhəi-Azadi təşkilatı bizə hazır və amadə bir vəsilə olub, hər 
yerdə  firqənin  şöbəsini  onların  vasitəsilə  qurmağa  müvəffəq  
ola bildik. 
 
Nəticə 

---