Microsoft Word seyid c?F?R pis?V?RI. doc
Yüklə 1,72 Mb. Pdf görüntüsü
|
184 etmək barəsində danışıq əmələ gəlməsi ətrafında olan nəzəriyyələr xüsusunda mübahisələr oldu. Mərkəzi Hökumət nümayəndələrinin nəzərini qəbul etdirmək üçün etdikləri təkidlər, mərkəzin heç vəchlə Azərbaycan millətinin əsas tələbləri ilə razılaşma fikrində olmadığının və yenə də vədə və vəid və iğfal siyasəti ilə Xiyabani, Qiyami və mşrutiyyət inqilabının ozaini (vəziyyətini) təkrar etmək üçün fürsət əldə etməyi aydıncasına göstərirdi. Lakin bu kimi fikirlərin qarşısında lap aşgarcasına cavab verildi ki, keçmiş iştibahlar bir daha təkrar olmayacaq və Azərbaycan milləti konqrənin təsmimlərini yerinə yetirəcəkdir. Mərkəz müvafiqdə belə buyurub, zor və islah ilə öz arzusuna yetişmək uğrunda xalqı öldürsün. Mərkəz nümayəndələrindən milli muxtariyyət və milli konqrənin təsmimlərini kənara qoymaq xususunda öz nəzərlərini belə dedi və təzədən müfəssəl bəhs olundu. Ağa Biriya cavab verdi ki, milli konqrənin təsmimlərini də genişləndirməyə bizim haqqımız yoxdur və bu iş bizim səlahiyyətimizdən xaricdir. Biz nə qiymətə olursa-olsun öz milli muxtariyyatımızı əldə etməyəcəyik. Lakin mərkəzi nümayəndələr bizim konqrəmizə və Azərbaycan millətinin əsas tələblərinə əlaqədar olduqlarını deməklə bərabər hazırda öz nəzəriyyələrindən əl çəkməyi bildilər. Buna görə bu xüsusda müfəssəl danışıqlar getdi və razılaşmanın çətin və çox bir iş olduğundan sonra Ağa Bəyat dedilər ki, mən şəxsən Tehrana gedib, ağaların nəzərlərini əlahəzrət humüuyni və dövlətə itlaa verəcəyəm. Milli heyət nümayəndələri ilə mərkəzi hökumət nümayəndələrinin danışığı təqribən bir saat günortadan sonra bir nəticə alınmadan sonra çatdı. 20 azər 1324 il tarix. Bu müzakirədən sonra Ağa Bayatın Təbrizdə ustandar sifətilə qalmasının heç bir mənası yox idi. Əgərçi (baxmayaraq ki,) onun vücudu qəti mərhələyə yetişmiş nehzətin pişrəftinə mane ola bilməzdi. Lakin onu ləkədar edə bilərdi. Biz istəyirdik ki, qansız nehzət başa gəlsin, ölkənin əmniyyəti xəlaldar edilməsin. Bayatın Təbrizdə rəsmən hökumət olaraq, qalması 189 ə rbab da onu icra etmək istəmirdilər. Bir tərəfdən ərbabların ə ksəri məxsusən müharibə nəticəsində varlanıb, maliklər sırasın keçən bazar dəllalları kənd məhsulunun baha qiymətə getməyi hesaba alıb bir qədəm də olsa dala çəkilmək istəmirdilər. Onların fikri-zikri kəndlinin dərisini soyub, qanını içərək sərvət toplamaq və yeni kəndlər ələ keçirmək olduğundan gözlərini açıb, mühiti və gündəngünə şiddətlənməkdə olan xalq hərəkatını görə bilmirdilər. Ona görə bacardıqları yerlərdə müstəqimən öz qollarının gücü ilə bacarmadıqları yerlərdə jandarmlar və ədliyyə məmurları kənd xuda, dəhdarlar və baxşdarlar köməyi ilə hər il aldıqları vergilərdən daha artıq vergi almaq, daha yeni bədədlər ixtira etməyə çalışırdılar. Digər tərəfdən özünün arxasını möhkəm hiss edib firqəmizin qüdrətinin artmasına görə kəndlilər isə baltanı dibdən vurub ə rbabı yaxına qoymaq belə istəmirdilər. Yüzlərcə Azərbaycan kəndlərində yaşayan kəndlilərin böyüklü kiçikli, arvadlı-kişili, ümumiyyətlə firqəmizə yazıldıqlarının bir böyük səbəbi də bu idi. Firqə isə milli demokratik hərəkat etdiyindən, malik və rəiyyətin hər ikisinin əməliyyatını yumşatmağa çalışırdı. Daxili, milli mübarizə və vətəndaş müharibəsinə dönmək istəmirdi. O gün bizim üçün ərbabı əzib ortadan çıxarmaq şüarilə çalışmaq nehzətin irəli gəlməsindən sərfi-nəzər etmək demək olduğundan kəndli və ərbab münasibəti mövzusunda çox ehtiyatlı bir surətdə hərəkat etmək lazım idi. Kəndliyə ehtiyacımız var idi. Çünki firqəmizin arxası və qolunun qüvvəsi ondan ibarət idi. Onu məyus edib, yerində oturmaq olmazdı. Ə rbabların mütərəqqi qismi isə bizimlə həmkarlıq edib, milli ş üarlarımızın icrasında fədakarlıq göstərdiklərinə görə onların nehzətindən uzaq qalmağı dəxi düzgün ola bilməzdi. Əgərçi bizim əqidəmizcə nehzətin eyni zamanda təbəqati cənbəsi var idi. Vəli onu bir şüar olaraq meydana atmaqla Azərbaycanda ə ksəriyyəti təşkil edən xırda malikləri özümüzdən uzaqlaşdırmış olurduq. Məsələ olduqca incə idi. Hətta firqəmizin içərisində bu xüsusda narazılıq hiss olunurdu. 188 inandıqlarından biri və onu ləkələndirmək üçün zəminə hazırlanmışdı. Işin gedişi bizim bu iddiamızı tamamilə isbat etdi. Bəyat onunla apardığımız danışıqlarda özünün heç bir ixtiyara malik olmadığını isbat etməklə istər-istəməz həkiminin siyasətini bizim nəzərimizdə aşkara çıxarmaqdan özünü saxlamağa müvəffəq olmadı. Həkiminin bizi hiylə yolu ilə ə zmək tədbirlərindən birisi də onun əyalət və vilayyət ə ncümənləri barəsindəki tədbirlərdən ibarət idi. O Sədrül-Əşraf kimi bu əncümənlərin qabağını almaq üçün gülünc dəlil və sübutlar gətirməyib sadə bir surətdə onların dəvət və təşkil edilməsi lüzumunu elan etdi. O bu vasitə ilə öz yanında bizim təbliğat bəhanələrimizi əlimizdən almış olduğunu düşünürdü. O fikir edirdi ki, Məclisi-Şurayi-Milli kimi əncümənləri də elə təşkil etmək olar ki, xalq hakimiyyətinin əsasını təşkil etmək ə vəzində xalqın azadlıq hüququnu tapdalamaq üçün qauuni bir vasitə ola bilsin. Onun niyyəti bu idi. Sadə bir surətdə bir ox ilə iki nişan vurmaq istəyirdi. Həkiminin tədbirlərindən birisi də bizimlə saziş danışıqlarına başlanmaqdan ibarət idi. Qısa bir müddət minlərcə teleqraflara cavab verməyə bir mütəqabil (qarşılıqlı) müvafiqətnamə ərbabların maliyat haqqı təsdiq edilməklə bərabər, vergi müəyyən bir hüdudla məhdud olar. Ə rbabların o günədək kəndlilərdən aldıqları izafi vergilər və bədətləri götürməklə kəndlilər hər bir qərara görə o günədək vergidən əlavə alınan xərmənçilik, döşək pulu, yağ, yumurta və sair qeyri-rəsmi vergilər tamamilə ləğv edilmiş sulu yerlərdən yetişdirib bir və dəmi yerlərdən isə doqquzda iki maliyyət haqqı verilməsi qərara alınmış, bu yol ilə məsələ sadələşdirilib hər iki tərəfin təklifi aydınlaşdırılmışdır Yerli firqə təşkilatlarında kəndli ilə malik arasında çıxan ixtilafların bu qərar üzrə həll edilməsi tapşırılmışdı. Hətta vaxtında Ağa Nikcu vali vəzifəsindən yox olaraq, izah edərkən o bizim təşkil etdiyimiz komisyonun qərarını rəsmi olaraq bəxşdar və Şə hridara belə elan etmişdi. Bu işin zahiri tərəfi idi, həm də aqilanə bir surətdə düzülmüş bir iş idi. Lakin əməldə kəndli də, 185 ilə əmniyyət pozula bilər və iş qanlı mübarizəyə dəxi müntəhi ola (sona çata) bilərdi. Bir də Milli Məclis, Milli Hökumət, milli muxtariyyətlə düz gəlməyəcək idi. Onsuz da bu iş Azərbaycanda iki ay tamam idi ki, iki hökumətlik dövrəsi keçirirdi. Artıq bu vəz davam edə bilməzdi. Ona görə Azərbaycanda milli heyətin qərarı üzrə Ağa Bayatın yanına rəsmi bir heyət göndərib, onun Azərbaycanı tərk edib, getməsi lüzumunu bildirdik. O isə heç bir qüdrət və köməyə dayana bilmədiyi halda özünün orada qalması üçün israr etməsini zərərli hesab etməsinə görə bizim pişnəhadımızı qəbul etdiyini bilirdik. Bayat əgərçi bizim ilə aparılan danışıqları özünün məsələnin həlli üçün Tehrana getməyi hazırlandığını bildirmişdi. Lakin bu getmək rəsmən bizim pişnəhadımızın hesabına yazılan bir iş idi. Aşağıdakı tozihatı milli azadlığımız yolunda faciəli bir surətdə edam edilən Firidun brahiminin qələmilə farsca yazıdıb “Azərbaycan” ruznaməsinin 76 ş umarəsində dərc edilmişdir. Biz bu məqalənin tərcüməsini tamamilə burada dərc etməklə o gün bizim öz şüarlarımıza olan ə laqəmiz və Tehran hökumət nümayəndəsinin bizim nehzətimizə nə gözlə baxdığını oxucu şəxsən biqərəzlik göstərdiyinə görə Azərbaycanda istər nehzətdə şirkət edənlər, istərsə, xalq tərəfindən məhrəmanə (gizli) bir surətdə qəbul edilib, kamali nəzakət və ehtiram ilə yola salındı. Biz kamilən (küllü) biqərəz (qərəzsiz) olduğumuzu isbat etmək üçün onu təyyarə meydanınadək müsaiyət etdik. Mən şəxsən təyyarə meydanında ona tələbatımızı qəbul etmək şərtilə Tehran hökuməti ilə hər gün müzakirəyə hazır olduğumuzu bildirdim. Ona dövlətin silah gücü ilə Azərbaycan nehzətini yaratmağının zərərlərini sayıb, göstərdim. Əlbəttə, o gün Tehran hökumətində belə bir qüdrət yox idi. “Fərz mahal – mahal deyil” məsələsi mövcibincə mən ona dedim: “Əgər Tehran xarici imperialistlərin göstərişi və köməyi ilə bizim nehzətimizi üzməyə müvəffəq olsa belə xalqımızın haqqını əbədi olaraq ğə sb edə bilməyəcəkdir. Tez ya gec azərbaycanlı öz istədiyini 186 alacaq, öz müqəddəratını özü təyin edəcəkdir. Tehran əgər sülh və saziş yolu ilə irəliyə gələrsə, ortada pərdə yırtılmaz və faydasız qanlar tökülməyəcəkdi, düşmənlik yaradmaz, Tehran və nə qədər əhəmiyyətsiz hesab etsə belə, bu məsələ Tehran ilə Təbriz arasında bir cığır hadisəsinin açılmasına səbəb olmuşdur. Sabah təzahür edilmiş qanlı bir hadisə qabağa çıxarsa, bu cığır dərinləşib, keçilməz bir vəziyyət kəsb edə bilər. Tehranın səlahı millətini və dilini rəsmi tanımaqdadır”. O mənə bu sözlərin rəsmi məqama yetirəcəyinə söz verdi. Istədiyimizə görə Bayat Tehrana müraciət etdikdəAzərbaycanda həqiqətən böyük bir nehzətin başlandığı barəsində rəsmi məqamlarda və xüsusən Məclisi-Millidə etdiyi bəyanatında olduğca bitərəf bir ləhnlə izhəri-əqidə etmişdir. Ə ksəri mürtəcelərdən olan məclsin nümayəndələri xarici imperialistlərin oynayan Həkimül-mülk və ümumiyyətlə ngilis və Amerika sərmayədarlığının quyruğunda Tehran heyətihakiməsi isə öz tutduğunu buraxmaq fikrində olmadığından onun nisbətən bitərəf sözlərinin belə xalq içərisində intişar tapmasına mane oldular. Bu bəyanatdan sonra Tehranın mürtəce ruznamələri məxsusən Seyid Ziya və onun ə vvan və ənsari tərəfindən qaldırılan hay-küy daha da ş iddətlənməklə danışıq emidinə xatimə verildi. Azərbaycanda iş gözlənilmiş surətlə yox nehzət çərçivəsindən qırağa çıxıb qüvvətlə hərbi şəkil aldı. Gələcək qismətdə göstərəcəyimiz təfsil üzrə Azərbaycanda iki hökumətlik dövrəsi xatəmə tapıb, iş xalqın intixab etdiyi Milli Hökumət əlinə keçməklə nə tək Azərbaycan, bəlkə bütün randa yeni bir dövr başlandı. Kəndli 21 Azər günlərində Azərbaycan kəndlisinin qərzlər boyu ağır və taqət fərsa zülüm və əsarətə məruz qalıb, qullar və əsirlər kimi maliklərin keyf mayəşalərinə qurban olduğlurını qeyd etmişdik. Xalqın əksəriyyətini təşkil edən bu zəhmətkeş camaatın cahan müharibəsi başlanmasının süqutu ilə dil, mətbuat və ictimayyətin müvəqqəti olaraq, azad elan edilməsi nəticəsində ağır yuxudan oyanıb, özünün insanlıq haqqını tələb 187 etməyə yoluna qədəm qoymuşdu. Hələ müttəfiqlərin vürudilə 1941 və 1942-ci illərdə Azərbaycanın bəzi kəndlərində təbii olaraq və təşkilatsız bir şəkildə kəndli üsyanlarının baş qaldırmağını yazmışıq. Onların müsbət bir nəticəyə yetişmədiklərinin illət və səbəblərini göstərmişdik. Firqəmiz təşkil tapdıqdan sonra nə tək Azərbaycanda, bəlkə bütün randa demək olar ki, şərait dəyişmişdi. Kəndli istər-istəməz özünün arxasında böyük bir qüdrət hiss etməkdə idi. Doğru, biz öz məramnaməmizdə malikiyyət haqqına etiraf etmiş (xalisən və xalq düşmənləri sırasına keçən böyük mülkədarlar olmaq üzrə) yerlərin maliklər əlində qalmasını təsdiq edib, fəqəd kəndli ilə ə rbab arsında adilanə bir qərar düzəldilməsini lazım görmüşdük. Buna baxmayaraq, kəndli bizim nehzətimizdən böyük ümüdlər gözləyir. Tez ya gec ərbabın şərrini öz başlarından qəti və əbədi olaraq rədd etmək ümidində idi. Bununla belə günün şəraitini nəzərdə tutmayıb, sabiqki, kimi vəhşiyanə hərəkatında davam edən ərbablar kəndlinin şədid müqavimətinə təsadüf edərək bir həyacana dönmüş öz istədiklərini zorla almağa çalışırdılar. Hətta bu səbəb nehzətimizin başlandığı günlərdən kəndli ilə ərbab məsələsinin həlli firqəmizin qarşısında duran ən mühüm məsələlərdən biri hesab olunmağa başlamışdı. Bu məsələnin adilanə bir surətdə həll etmək üçün hələ Bayat Azərbaycanda olduğu vaxt firqə tərəfindən malik ilə kəndli nümayəndələrindən ibarət bir heyat intixab edilib hər iki tərəfin pişnəhadlarını kağız üzərinə gətirib firqənin mərkəzi komitəsinə təqdim etmişdi. Müfəssəl müzakirədən sonra qəbul edilən və nədə bir nüfuza malik idi. Eyni zamanda özü böyük maliklərdən, maliklərin və şahın tərəfi-etimadı (inamlı) hesab olunurdu. Onun Təbrizə göndərilməsi çox hiylə və şeytənətamiz bir məsələ idi. Hakimül-Mülki, yuxarıda tanıdığımız adamı bu işə təyin etməklə, əvvəla ciddi bir rəqibi mərkəzdən uzaqlaşdırır. Saniyən (ani) onun tərəfdarlarının ağızlarına sümük atmış, üçüncü isə onun bizimlə saziş edə bilməyəcəyinə Yüklə 1,72 Mb. Dostları ilə paylaş:
|