Microsoft Word Shelale Nebiyeva doc
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
49
yaranmış bu termin müasir dövrdə bütün elmlərin əsas kateqoriyası kimi diqqəti cəlb edir. 1921-ci ildə “Təhsilin psixologiyası” jurnalı məşhur amerikalı psixoloqların iştirak etdiyi diskussiya təşkil edir. Onların hər birindən xahiş olunur ki, intellektin müəyyən olunması və necə ölçülməsi haqqında fikirlərini bildirsinlər. Demək olar ki, bütün alimlər intellektin ölçülməsini test vasitəsilə olduğunu təsdiq etsələr də, onun müəyyən edilməsində fikirlər təzad təşkil edir. L. Terman “abstrakt düşünmək qabiliyyəti”, E. Torndayk “həqiqət və doğru olan kriteriya əsasında gözəl cavab vermək qabiliyyəti”, S. Kolvin isə “ətraf aləmdə baş verən hadisələri dərk etmək və alışmaq bacarığını təmin edən biliklər yığını və təlimdə qabaqcıllıq” kimi fikirləri ilə intellekti təyin edirlər. İngilis psixoloqu Q. Ayzenk insan intellektinin əsasını əqli proseslərin bir-birini tez-tez əvəz etməsində görürdü. Fəlsəfi fikir bədii ədəbiyyatla idrakın sıx birliyini etiraf edir. Deməli, biz metodistlər bu cəhətləri nəzərə almalı, uşaqların intelekt qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsini yaddan çıxarmamalıyıq. Dünya psixoloqlarının bu gün də davam edən mübahisələrinin vahid ortaq məxrəclərindən biri odur ki, uşaqlarda anadangəlmə qabiliyyətlərin inkişaf etdirilməsi olduqca əhəmiyyətlidir. Bu qabiliyətlərin paralel inkişafı şübhəsiz ki çox vacibdir. Elə qabiliyyətlər var ki, onun inkişafı üçün şagirdin müstəqil inkişafı kifayət edir. Lakin elə qabiliyyətlər var ki, onu bağça tərbiyəçisi və ibtidai sinif müəllimi daimi nəzarətdə saxlamalıdır. Belə qabiliyyətlərdən biri məntiqi təfəkkürdür. “Məntiqi təfəkkür yalnız elmi fəaliyyətə deyil, həyatın bütün sahələrində insana lazım olan vərdişdir. Məsuliyyətli anlarda düzgün qərar çıxartmaq, disput və diskusiyalarda öz mövqeyini əsaslandırmaq, arqumentləri elə ardıcıllıqla düzmək ki, qarşı tərəf “hə” deməyə məcbur olsun.
50 Bütün bunlar istənilən şəxsi həyatda lazım olan bacarıqlardır və əsasında da məntiq durur. Yaxşı olardı ki, bu bacarıq orta məktəbin aşağı siniflərindən başlayaraq şagirdlərə aşılansın. Onu da qeyd etmək lazımdır ki, məntiqi təfəkkür bir çox biliklərin əzbərlənməsinə deyil, məntiq süzgəcindən keçirməklə qavranılmasına kömək edir və bu yolla qazanılmış bilik insan hafizəsindən uzun müddət silinmir”. (Zəka oyunları. Səh 5) Şagirdlər arasında intellekt qabiliyyətlərinə görə fərq qoymaq, yəni şagirdlərin intellekt qabiliyyətlərini müəyyənləşdirmək müəllimin səlahiyyətindədir. Lakin bir cəhəti unutmaq olmaz ki intellekt qabiliyyəti zəif olan şagirdləri də inkişaf etdirib qabaqcıllar sırasına çıxartmaq bu günün aktual məsələlərindəndir. Bu gün cəmiyyətimizi belə bir sual düşündürür. Şagird psixikasını idarə etmək mümkündürmü? Adi halında süst, xəyalpərvər təsiri bağışlayan şagirdi sinfin qabaqcılları sırasına çıxartmaq mümkün olan işdirmi? Təhsil sistemimizdə baş verən yeniliklər, fəal təlimin getdikcə daha çox artan nüfuzu belə suallar ətrafında bizi düşünməyə vadar edir? Əlbəttə belə suallara fiziklər, astronomlar, riyaziyyatçılar asanlıqla “hə” deyəcəklər. Çünki şagirdlərin yaradıcılıq təfəkkürünün inkişaf etdirilməsi problemlərindən söhbət düşəndə birinci növbədə yada dəqiq elmlər düşür. Lakin söhbət ana dilinin tədrisi prosesində şagird düşüncəsinin fəallaşdırılmasından gedəndə yəqin ki, mübahisəyə qoşulmaq istəyən opponentlərin sayı kifayət qədər olacaq. “Azərbaycan Respublikasında Ümumi Təhsilin Konsepsiyası Milli kurikulum”unda bu məsələ xüsusi bir problem kimi qoyulur. Uşağın yaradıcı təfəkkürünü müəyyənləşdirən başlıca amil onun öz təcrübəsidir. Yaradıcı fəaliyyət insanın keçmişdə qazanmış olduğu təcrübənin müxtəlifliyi və rəngarəngliyindən birbaşa asılıdır. Kiçikyaşlı məktəblinin isə bildiyi, öyrəndiyi şeylər hələ çox az olduğundan onun xəyalları da maraqsız, 51
fantaziyası sönükdür. (Kursiv mənimdir Ş. N.) Bunları canlandırmaq, yaradıcı təfəkkürə qida vermək üçün o, fəaliyyət sahəsinə, məsələn, riyaziyyata aid müəyyən bilik və bacarıqlara sahib olmalıdır. Bu bilik və bacarıqların dairəsi genişləndikcə şagirdin fantaziyası da zənginləşir. (Kurikulum N1. 2009) Kursivlə verilən fikirlərlə heç cürə razılaşmaq olmaz. Çünki həmin müəllifin elə bu məqaləsinin əvvəlində bu fikirlər təkzib olunur. Müəllif yazır: “Uşaqlarda yaradıcı təfəkkürün formalaşmasında ibtidai məktəb çox mühüm rol oynayır. Çünki kiçik məktəb yaşlarında artıq yaradıcı fəaliyyət üçün psixoloji təməl formalaşmış olur. Şagirdlərdə təsəvvür və fantaziya inkişaf edir, hər şeyi öyrənməyə həvəs yaranır, hadisələri müşahidə etmək və nəticələri analiz etmək bacarığı formalaşır, onlar müqayisələr aparır, faktları ümumiləşdirir, nəticələr çıxarır, fəaliyyətə qiymət verirlər. Onlarda maraqlar, meyillər, tələbatlar formalaşır ki, bunlar da yaradıcılığa sövq edən amillərdir” Bu fikrində müəllif tamamilə haqlıdır. Çünki 3 yaşlı uşaq 30 yaşlı insandan daha çox fantastik ola bilir. Qeyd etməliyik ki, yaradıcı təfəkkür fantaziya ilə daha çox bağlıdır. Deməli, ibtidai sinifə gələnə qədər uşaqlarda fantastik qabiliyyətləri inkişaf etdirmək bağçanın qarşısında mühüm vəzifə kimi dayanır. Fiziki cəhətcə zəif olan bir uşaq daim məşqlər edib güclülər sırasına çıxa bilirsə məntiqi qabiliyyətləri də beləcə inkişaf etdirmək mümkündür. Ana dili və oxu dərslərinin mükəmməlliyi və effektivliyi üçün hələ bağçada ikən əlifbanı öyrənmələri xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Uşaq intellektinin inkişafı üçün kiçik yaş dövrü daha məhsuldar hesab olunur. Amerika alimi Qlen Duman uşaqlara tez oxumağı öyrətmək üçün xüsusi sistem tərtib etmişdi. Aydın olmuşdu ki, iki-üç yaşlı uşaqlara oxumağı öyrətmək daha asandır, ancaq bir şərtlə ki, gərək hərflər çox iri, məşğələlər qısa olsun. “Oxumaq təlimi uşaqlar üçün oyuna çevrilsin, gərək valideynlər bu məsələyə təşəbbüskarlıqla yanaşsın, uşaq
52 müvəffəq olmadıqda zərrə qədər dilxor olmasın, heç bir zor işlətməsin, mümkün qədər mükafatlandırsın, heç vaxt cəzalandırmasın”. (V. Levi, s 227) Şagirdlərdə intellektin inkişaf etdirilməsi prosesi onların qabiliyətləri ilə sıx bağlıdır. Müəllim hər bir şagirdin hansı qabiliyyətə malik olduğunu nəzərə almalıdır. Ana dilinin tədrisi prosesində bu xüsusi bir problem kimi qarşıda durur. Dünyanın qabaqcıl ölkələrindən biri olan Fransada hələ XX əsrin əvvəllərində bu məsələ dövlət səviyyəsində diqqəti cəlb edən bir problem idi. 1904-cü ildə Fransız psixoloqu Alfred Bine (Bax: Müəllim hazırlığının və orta təhsilin yeni perspektivləri kitabı, s 101 “Adiloğlu 2006) İbtidai sinif şagirdlərinin müvəffəqiyyət qazanmasının sirlərini araşdırmağa başladı. Bu tapşırığı ona Fransanın Xalq Təhsil Naziri vermişdi. Lakin bu hadisədən 80 il sonra təhsil araşdırıcıları kəşf etdilər ki, şagirdin inkişafı üçün birinci növbədə onun qabiliyyəti üzə çıxmalıdır. Harvard universitetinin professoru Hovard Qardner adlı psixoloqu “Əqlin hüdudları” (1983) adlı kitabında “Çoxşaxəli əqli qabiliyyətlər nəzəriyyəsini yaratdı. Bu nəzəriyyəyə əsasən insanın 7 əqli qabiliyyəti haqqında nəzəri fikirlər irəli sürüldü. “Bu gün orta məktəbdə təhsilə yanaşma dəyişir. Şagirdlərə sadəcə olaraq bilik və ehkamlar vermək deyil, onlarda müəyyən bacarıq və vərdişlər inkişaf etdirmək tələb olunur. Əzbərləməklə əldə edilmiş bilik tez bir zamanda unudulur, lakin bacarıq və vərdişlər yaddan çıxmır, şəxsiyyət yönümlü təhsilin əsas məqsədi şagirdi alim etmək deyil, onu müstəqil həyata hazırlamaqdır. Bu məqsədlə şagirdin həm intellektini, həm xarakterini, həm də mənəviyyatını düzgün formalaşdırmaq və inkişaf etdirmək lazımdır”. (Məlikbaxış Babayev, “Zəka oyunları”, 2005) Lakin Hovard Qardnerin çoxşaxəli əqli qabiliyyətlər nəzəriyyəsi bu gün dünya psixoloqlarının ən çox cəlb edən bir problem kimi qarşıda durur. Müasir şəraitdə Qardner
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|