Microsoft Word Shelale Nebiyeva doc
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
45
verirlər. onlar rəngə, xəttə, formaya, yerə və bu ünsürlər arasında mövcud əlaqələrə qarşı həssas olurlar. 4) Kinestatik intellekt Belə uşaqlar rəqs etməyi, qaçmağı, qurmağı, toxumağı, əl hərəkətlərini, həyat hadisələrini bir-birinə lal üsulla təqdim etməyi sevirlər. onları rollar üzrə oyunlar, əl hərəkəti ilə anlatmalar, dramatik quruluşlar, idman, fiziki hərəkətlər və s. maraqlandırır. 5) Musiqi intellekti Belə uşaqlar həyatı ritm və melodiyalarla dərk etməyə çalışırlar. Oxumağı, zümzümə etməyi, əl və ayaqları ilə takt tutmağı, səsləri ayırd etməyi sevirlər. 6) Şəxslərarası intellekt Belələri başqalarının üzündəki ifadələri oxuyur, insanların bir sözündən demək istədiyi mənaları anlayır. Belə uşaqlar başqalarının ideyalarını götürməyi, lider olmağı, təşkil etməyi, uyğunlaşmağı, idarə etməyi, vasitəçi olmağı sevirlər. 7) Tənha intellekt Belələri xəyala dalmağı, sakitliyi, mütailəni, planlaşdırmağı sevir. Oxu dərslərində bu intellektlərin hər birinə qida verəcək imkanlar vardır. Fəal təlim texnologiyalarının əsas üstünlüklərindən biri tədris prosesində həmin qabiliyyətləri nəzərdə tutmaqdır. Müəllim sinifdə eyni intellekt maraqları olan şagirdləri qruplaşdırmağı bacarmalıdır. Hər bir şagird özünün intellekt qrupunda daha xoşbəxt olur. Həm də öz qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək imkanları qazanır. İntellekt qabiliyyətlərini inkişaf etdirmək üçün hər bir elm sahəsi öz imkanlaından istifadə edir. Zak həmin qabiliyyətlərin inkişafını riyazi, həndəsi, fiqurlar, əyləncəli və məntiqi məsələlərin həllində, Dmitriyev təbiətin sirlərini öyrənməkdə, bədii ədəbiyyatın rolunda görür. Onun fikrincə
46 bədii ədəbiyyat bütün intellekt qabiliyyətlərinin inkişafına yardım etmək iqtidarındadır. İntellektin rüşeymləri sağlam istedadla yazılmış ədəbiyyat nümunələrinin dərin qatlarındadır. Ədəbi əsərin estetik keyfiyyətlərini yalnız ana südü ilə müqayisə etmək olar. Ondan bəhrələnməyən uşaq sonralar hansı elm sahəsinə düşürsə düşsün, ya pis sənətkar, ya da cəmiyyət üçün yarasız adam olacaq. Buna görə də oxu dərsləri uşaqlarda bədii əsərin ləzzətini duymaq qabiliyyəti yaratmalıdır. Bədii əsərin tədrisi prosesində əsas məsələ şagirdlərin qəlbində “niyə?”, “nə üçün?” kimi suallar yaratmaq bacarığıdır. Psixoloq Vladimir Levi Albert Eynşteynin həyatından misal gətirərək qeyd edir ki, balaca Albert ilk dəfə gördüyü kompasa baxarkən maraqlı hisslər keçirir. Əqrəblərin hərəkəti, ağır tərpənişi sakit oğlanı həyəcanlandırır. Bu ona yeni kəşf bilavasitə mövcuddan vahid, cahanşümul qüvvə kimi görünür. Onun psixikasında ilk, sadəlövh “nə üçün?” sualı həkk olunur və bütün həyatı boyu bu sual onu tərk etmir... Kompas alimin dəin təfəkkürünə qol-qanad verdi. Ömrünün çox hissəsini xüsusilə ikinci yarısını Eynşteyn sahə və cazibə qanununun işlənib hazırlanmasına həsr etdi. Bəlkə də o, uşaqlıqdan beynində həkk olmuş “nə üçün?” sualına cavab tapmaq istəyirdi. Deməli hətta ən adi bir həyat hadisəsi belə insan qəlbində yaradıcılıq üçün assosiasiyalar doğura bilər. Hər bir təhsil konkret fəlsəfəyə əsaslanır. Əgər belə olmasa, o nəyə nail olacağını əvvəlcədən təsəvvür etməsə, məktəb uşaqların vaxtını alan lüzumsuz söz-söhbət yeri olardı. Təhsil fəlsəfəsinin əsasında insan, onun formalaşması, cəmiyyət üçün gərəkli olmaq dərəcəsi dayanır. İnsan təbiətin yetişdirdiyi qiymətli bir canlıdır. Onu tərbiyə edib cəmiyyət üçün gərəkli bir sərvətə çevirmək işi məktəbin öhdəsinə düşür. 47
İnsan bir sıra təbii instinktləri ilə dünyaya gəlir. Bu potensial instiktlərin içində yaşamaq, xəyala dalmaq, gələcək fəaliyyətini təsəvvür etmək, plan qurmaq və s. kimi yalnız insana məxsus olan keyfiyyətlərin rüşeymi olur. Bu keyfiyyətlər inkişaf etdikcə insan canlıların ən güclüsünə çevrilir. Deməli hər şey insana xas olan təbii instinktləri inkişaf etdirməkdən, yəni bu cəhətləri tərbiyə edib həmin şəxsin xarakterinə çevrilməkdən ibarətdir. Ağaca su verib qulluq edildiyi kimi uşağa da hərtərəfli tərbiyə vermək cəmiyyətin ən mühüm işlərindən biridir. Cəmiyyətin bu vəzifəsini məktəb öz üzərinə götürür. Deməli məktəb güclü varlığa çevrilmək imkanları olan və təbiətən başqa həmcinslərindən seçilən insanı sərvətə çevirmək vəzifəsini icra etməlidir. Bu məktəb fəlsəfəsinin əsasını təşkil edir. Təhsilin bünövrəsi hesab olunan ibtidai sinifdə insanın gələcək xarakterinin, yaradıcılıq meyllərinin əsası qoyulur. Bu işdə isə uşağın oxuduğu ilk kitabların, bədii əsərlərin əhəmiyyəti xüsusi ilə böyükdür. Çox zaman ibtidai məktəbdə oxunan bədii kitabların əhəmiyyətindən danışarkən ana dilinin mənimsənilməsi və estetik tərbiyəsi ön plana çəkilir. Bədii ədəbiyyatın imkanları məhdud dairədə təsvir olunur. Halbuki, yaxşı bədii əsər uşağın həm estetik tərbiyəsinə, həm də onun intellektinə təsir edir. Deməli, biz uşağa yaxşı bədii əsər versək onun həm estetik, həm də intellektual tərbiyəsinə güclü təsir edə bilərik. Bunun nəticəsində isə biz güclü varlıq kimi doğulmuş uşağı kamil bir insana çevirə bilərik. Bu isə ibtidai təhsil fəlsəfəsinin əsas atributlarından biridir. Bu vəzifələri yerinə yetirmək üçün uşaq oxusuna cəlb olunan əsərlərdən çox şey asılıdır. Çünki uşağın oxuduğu hər bir kitab onun təfəkkürünün formalaşmasına təsir edir. Təfəkkürün formalaşması uşağı həssas və duyğular aləmi ilə yanaşı elmi yaradıcılığa da istiqamətləndirir.
48
şərtlənir. Bir ənənə olaraq bu təfəkkürü yaradıcı təfəkkür kimi mənalandırır. Lakin təfəkkürlə təxəyyülün demorkasiyası problemi sistemli açıqlanmayıb. Bu problem yalnız son zamanlar həm də Azərbaycan psixologiyasında ayırd edilib. Müasir psixologiyada divergent və konfergent təfəkkür, eləcə də lateral təfəkkür (Edvard və Bono) konsepsiyası formalaşmışdır. İstər divergent təfəkkürün, istərsə də lateral təfəkkürün yaradıcılıq effektləri önəmlidir. Lakin nə divergent təfəkkür, nə də lateral təfəkkür istər bədii yaradıılıq, istərsə də elmi yardıcılıq kontekstində öyrənilməyib. Bu gün orta məktəbdə təhsilə yanaşma dəyişmişdir. Şagirdlərə sadəcə olaraq bilik və ehkamlar vermək deyil müəyyən bacarıq və vərdişləri inkişaf etdirmək tələb olunur. Əzbərləməklə əldə olunmuş bilik tez bir zamanda unudulur. Şəxsiyyət yönümlü təhsilin əsas məqsədi şagirdi alim etmək deyil, onu müstəqil həyata hazırlamaqdır. Bunun üçün şagirdin intellekt qabiliyyətini inkişaf etdirmək lazımdır. Bəşəriyyət müasir inkişaf səviyyəsi üçün intellektə borcludur. Intellektin ahəngdar inkişafı olmasaydı bəşəriyyt müasir elmi-tərəqqiyə yiyələnə bilməzdi. Lakin müasir tərəqqi bəşəriyyətə kifayət edirmi? Bu suala verilən cavablar içərisində böyük amerikalı alim Lütfizadənin qeyri-səlis məntiq nəzəriyyəsi belə bir həqiqəti ortalığa qoyur ki, bəşəriyyətin nail ola biləcəyi elmi-tərəqqi hələ çox-çox yüksəklərə qalxa bilər. Deməli, bu gün ibtidai sinfə ayaq açan uşağın başqa cəhətləri ilə yanaşı intellekt qabiliyyətlərinin inkişaf etdirilməsi xüsusi bir məqsəd kimi qarşıya qoyulmalıdır. Bəs intellekt nədir? İntellekt latın dilindən (intellektus-anlamaq, başa düşmək) götürülmüş, geniş mənada insanın düşünülmüş fəaliyyətləri, dar mənada isə düşünmək deməkdir. XVI əsrdə Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|