Microsoft Word Shelale Nebiyeva doc
Yüklə 0,68 Mb. Pdf görüntüsü
|
57
bağlılıq yoxdur. Uşaq divanda əyləşir, yanında da qarmonu var. Şeirin sonuna qədər bilinmir ki, bu qarmon nə üçündür. Sonra qapı döyülür, canavar daxil olur. Uşaq görəsən bu ədəbli canavarı (axı o, qapını döyüb icazə ilə evə girmişdi) niyə öldürür? Bu suala da cavab yoxdur. Canavarı öldürdükdən sonra uşağın başı divara dəyir, ordan bir qız çıxır. Görəsən bu nə üçündür? Qızın adını Tamara qoyurlar. Sonra Tamara üç günlüyə harasa gedir. Amma on beş gün keçməsinə baxmayaraq o, hələ də qayıtmır. Psixoloq Limunət Əmrahlı yazır: “İnkişafın qanunauy- ğunluqları baxımından 5 yaşlı uşaq artıq tam mənası ilə insanlar- la əşyavi ünsiyyətdən sözlü-məntiqi ünsiyyətə keçir. Bu keçidin əsasında uşağın fəaliyyətinin və şəxsi keyfiyyətlərinin spesifik cəhətləri, ətraf aləmi özünəməxsus mənimsəmə tərzi, əldə olun- muş təəssüratların, biliklərin interiorizasiyası-eksteriorizasiyası imkanları durur. Bu imkanlar uşaqlarda vaxtında və effektli qaydada, aparıcı fəaliyyət fonunda yaradılmalıdır. Beşyaşlıların əsas fəaliyyətinin oyun olmasına baxma- yaraq bu dövrdə oyun məzmunca əvvəlki dövrlərdən daha mü- rəkkəb, uzunmüddətli, süjetli, rollu olur. Məhz bu xüsusiyyətlə- rinə görə beşyaşlıların əsas fəaliyyəti “süjetli-rollu oyunlarda tənzimlənir. Fəaliyyətin bu səviyyədə təkmilləşdirilməsi ona sistemli nəzarət və istiqamətləndirmə yolu ilə həyata keçirilir. Bu dövrdə təlimə hazırlıq işinin başlıca şərti fəaliyyət formasının əvəzlənməsinə-oyundan təlimə keçməsinə psixoloji əsaslar hazırlamaqdan ibarətdir. Təlim fəaliyyəti oyun fəaliyyətinin hissəsi, yaxud kompleks forması kimi təşkil olunur. (4, 147) Məktəbəqədər yaşlı uşaq yuxarıda misal gətirdiyimiz məntiqsiz şeiri ləzzətlə əzbərləyir. Amma məktəbdə müəllimin təkidlə tapşırdığı bütün ədəbi qaydaları, tərbiyəvi cəhətləri yerində olan şeiri isə ya heç əzbərləmir, ya da bu işi könülsüz icra edir. Niyə? Bu sual adi deyil. O, psixoloqlara ünvanlanan ciddi sorğudur və bizim hər birimizi düşündürməlidir.
58
əzbərlənməsi uşaq şifahi ədəbiyyatında ciddi ədəbi normaların olmaması ilə bağlıdır. Biz tam əminik ki, bu tipli əsərləri uşaqlar özləri uydurur və bədii ədəbiyyatın qaydalarına tam əməl olunmayan bu nümunələr uşağın öz təbiətinə çox uyğundur. Uşaq hələ qaydalarla məhdudlaşmayan bir həyat keçirir. O, istədiyi yerə getmək, baxmaq, söküb yenidən qurmaqla həyatın sirlərini öyrənir. Elmi dillə desək dünyanı tədqiq edir. Onun qanun- qaydalarını öz azad hərəkətləri ilə öyrənmək istəyir. Bəlkə bu cəhətləri dərk etdiyinə görə yapon xalqı 6 yaşına qədər uşaqlara heç nəyi qadağan etmir. Əzbərlədiyi şeir nümunələri ilə uşağın psixologiyası arasında çox böyük uyğunluq vardır. Uşaq vaxtı körpənin nə qədər şeir bilməsi nağıl eşitməsi, ana dilini mənimsəmək üçün olduqca vacibdir. Qoyun o, şeiri əzbər bilsin, nağıl danışsın, imkan varsa aktyorluq etsin. Onlar dilin mənimsənilməsi üçün hər hansı qaydaların əzbər söylənməsindən min dəfə əhəmiyyətlidir. Əgər biz uşağa ana dilinin zənginliyini, məna gözəlliyini beşikdə ikən foklor nümunələri vasitəsilə öyrədiriksə deməli dilin qrammatik qanunlarını elmi şəkildə öyrətməkdən öncə nənələrimiz həmin qaydaları ana südü ilə körpəyə əmizdirmişlər. Bu isə ana dili tədrisi üçün çox vacib bir problemi ortaya qoyur: məktəbdə dili öyrənmək üçün hansı üsuldan istifadə etmək daha zəruridir? Əvvəl qrammatik qaydaları öyrədib onun isbatı üçün nümunələri bədii mətndə axtarmaq, yoxsa bədii əsərlərdə gizlənən sözaltı mənaları, rişxənd və eyhamları, bir sözlə obrazlı düşüncəni uşağa aşıladıqdan sonra dil qaydalarına müraciət etmək? Ənənəvi təhsillə Avropa texnologiyalarının üzləşdiyi indiki məqamda bu sualın cavabı mühüm elmi əhəmiyyət kəsb edir. Uşaqlarda intellekt qabiliyyətlərinin əsasını bağçaların məktəbə hazırlıq qruplarından və ya 5-6 yaşlarından başlamaq lazımdır. Hamıya məlumdur ki, XXI əsr Azərbaycan təhsil 59
sistemi üçün də kompyuter əsridir. Elmin müasir inkişafı göstərir ki, az vaxtdan sonra “şüurlu” kompyuterlər meydana gələcəkdir. Artıq onların ilkin elementləri Amerika elmində görünməkdədir. Insanın görəcəyi bütün işlərin hamısını yüksək səviyyədə yerinə yetirməyi bacaran robotların istehsalata buraxılması göstərir ki, dünya elminin bu nailiyyətləri tezliklə bütün dünyanı bürüyəcək- dir. Deməli bu gün həmin robotlarla və komyuterlərlə rəftar edə biləcək insanların formalaşdırılması qarşımızda dayanan əsas vəzifələrdən biridir. Həmin vəzifələri yerinə yetirmək üçün uşaq bağçalarının son qruplarından və ibtidai siniflərindən başlamaq zəruriyyəti meydana çıxmışdır. Bu isə şagirdlərin müstəqil təfək- kürlərinin inkişaf etdirilməsi vəzifəsidir və əsrin aktual prob- lemlərindən biridir. Təlim işi üçün təfəkkür müstəqilliyi çox böyük əhəmiyyət kəsb edir. Şagirdlərdə müstəqil təfəkkür qabi- liyyətlərinin inkişaf etdirilməsinə uşaqların çox erkən yaşlarından başlamaq lazımdır. Dünya alimləri dəfələrlə sübut etmişlər ki, uşaqlara bilikləri hazır şəkildə vermək kifayət etmir. Onların bilik öyrənmək bacarığını inkişaf etdirmək lazımdır. Müəllimin köməyi olmadan şagird yalnız kitabdan deyil, həm də onu əhatə edən mühitdən faydalı biliklər almaq bacarığına yiyələnməlidir. Yalnız belə olduqda bütün ömrü boyu öyrənməyə cəht edər. Rus pedaqoqu K. D. Uşinski göstərirdi ki, uşaqların özləri müstəqil surətdə çalışmalı, düşünməli və tapmalıdır. Bu prosesdə müəllim ona yalnız rəhbərlik etməlidir. Təlim prosesində şagirdlər yeni bilik və vərdişlər əldə edir. Bu bacarıqların şüurlu surətdə dərk edulməsində təfəkkür müstəqilliyi mühüm rol oynayır. Səbail rayonundakı 134 saylı otta məktəbin müəllimi Xavər Əlizadə “Düşün, tap” adlı kitabında təfəkkür müstəqilliyinin aşağıdakı xüsusiyyətlərini izah edir. a) başqasının köməyi olmadan qarşıya sual, problem, məsələ qoymasında; b) qarşıya qoyduğu məqsədə çatmaq, suala cavab vermək, məsələ və ya problemi həll etmək üçün kənar göstəriş
60 olmadan, vasitə, cavab, yol tapmasında və müəyyən nəticəyə gəlməsində; c) bu və ya digər cisim və hadisəni törədən səbəblər haqqında müəyyən mülahizələr yürütməsində; ç) əldə etdiyi bilikləri, mənimsəmiş olduğu qanun və qaydaları başqa idrak obyektlərinə tətbiq etməsində ifadə olunur”. Təlim prosesini düzgün təşkil edib, şagirdlərdə müstəqil təfəkkürü inkişaf etdirmək qayğısına qaldıqda göstərilən cəhətlər onların təlim fəaliyyətində özünü aydın surətdə biruzə verir. Bu zaman şagirdlər sərbəstləşir, şablondan uzaqlaşır, onların fəaliyyətlərində müstəqil düşüncəyə istinad edən hərəkətlər üstünlük təşkil edir. Onlar təlim materiallarının məzmununu kitabdakı hazır ifadələrlə, əzbər yadda saxlanmış cümlələrlə deyil, öz sözləri ilə, öz üslubunda şərh edirlər. Şagirdlərin fənn üzrə bilik və bacarıqlara yiyələnməsində fənn üzrə maraqlar yaradılmasının mühüm əhəmiyyəti vardır. Hələ bağça yaşlarında ikən uşaqların ana dilinə marağını artırmaq üçün müxtəlif oyunlardan və idraki əhəmiyyətə malik olan tapmacalardan istifadə etmək zəruridir. Uşaqlar dili öyrənmək üçün əvvəl təbiəti öyrənməlidir. Təbiətdə müxtəlif əşyaların adlarını, müxtəlif rənglərin ifadə etdiyi mənaları başa düşməlidirlər. Bu sahədə son illərdə çıxan bir sıra kitablar xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Məsələn 5-7 yaşlı uşaqlar üçün “Şəkilli bilməcələr” (tərtibçisi Ü. Gülməmmədova) adlı kitabça maraqlıdır. Bu kitabçada həmin yaşda olan uşaqlar üçün şəkillər vasitəsilə rəngləmələr, labirintlər, fərqləndirmələr, birləşdirmələr və s. kimi uşaq idrakına təsir edəcək şəkillər, rebuslar verilmişdir. Kitabçada “Qırıq xətləri birləşdirərək 1 rəqəminin yazılması”, “Hörümçəyə yuvasına gedib çatmağa kömək et”, daha az fiqur olan dəstləri rənglə və s kimi maraqlı, uşaqları düşündürən bilməcələr verilmişdir. Kitabın əvvəlində müəllif qeyd edir ki, bu kitabça bizim balaca balalara
Yüklə 0,68 Mb. Dostları ilə paylaş:
|