Microsoft Word шфмт ў?ув ?ўлланма verstka doc
-rasm. Ashshurbanipolning askarlari
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 17-rasm. Ashshurbanipolning askarlari
111 qabilasi bo‘lgan meonlar tomonidan tashkil etilgan. Eramizdan avvalgi VIII asrda Lidiya Frigiyaga bo‘ysunadi. Eramizdan awalgi 685-yillar atrofida taxtni podsho navkari Gig (Gug ), egallab olib yangi Mermnad sulolasiga asos soldi. Bu sulola davrida Lidiya buyuk davlat mavqeini oldi. 675-yildan Lidiya mustaqil bo‘ldi. Biroz vaqt o‘tmay Lidiyaga kimmeriylar bostirib kirdi. Lidiya podshosi Gig Ossuriyaga yordam so‘rab murojaat qildi va Ashshurbanipal (er. avv. 667-yil) hokimiyatini rasman tan oldi. Ossuriya bilan ittifoq bo‘lib kimmiriylar hujumi qaytarildi. Eramizdan avvalgi 654-yil Lidiya zaiflashgan Ossuriya tarkibidan shiqib Misr bilan ittifoq tuzdi. Eramizdan avvalgi 644 yilda kimmeriylar Sardni bosib oldilar, Gig o‘ldirildi, uning vorisi yana Ossuriyaga tobe bo‘ldi. Kimmeriylar skiflar tomonidan tor - mor qilindi (er. avv. 643-yil). Skif-Ossuriya urushi (eramizdan avvalgi 630 yillar oxiri ) Lidiyani mustaqil bo‘lishiga imkon yaratdi. Lidiya podsholar Aliat va uning vorisi Krez (er. avv. 561 -547-yillar) davrida Patlagoniya, Vifiniya, Kichik Osiyodagi yunon shaharlari bo‘ysundirildi. Lidiya Likiyadan tashqari Galis daryosidan g‘arbdagi butun Kichik Osiyoni bo‘ysundiridi. Lidiya dunyoda birinchi bo‘lib oltin va kumushning tabiiy qo‘shilmasi-elektradon (er. avv. VII asr) tanga zarb qildi va oltin tanga VI asrda zarb qilindi. Krez davrida savdo-hunarmandchilik gullab yashnadi. Ammo er. avv. 547-yilda Krez Sard shahri yonida Kayxusrav boshchiligidagi fors qo‘shinlari tomonidan tor-mor qilindi va Lidiya fors davlati tarkibiga kirdi. Lidiya arxaik harbiy davlat edi. Podsho otliq qo‘riqshi va muntazam qo‘shinga tayanib davlatni boshqargan. Podsho odida zodagonlar kengashi va xalq yig‘ini bor edi. Lidiya tarixga musiqa san’ati rivojlangan mamlakat sifatida kirdi. Urartu tarixiga oid osur, urartu hujjatlari, podsho yozuvlari mavjud, shuningdek oz miqdorda xo‘jalik hujjatlari ma’lum. Xurritlarga qarindosh bo‘lgan Urartu (Uruatriy) qabilalari er. avv. 1300-yillar atrofida qabilalar ittifoqiga birlashganlar. Eramizdan avvalgi IX asr o‘rtalarida bu ittifoq Biayncli (“Van”; osurlar Urartu deb atagan) nomli davlayni barpo qildilar. Uning markazi Tushpa bo‘lib, Van ko‘lini sharqida joylashgan edi. Urartu davlatining o‘z taraqqiyotini gullab-yashnagan davri podsho Menua (810- 786y.y.) va uning vorislari hukmranligi vaqtida (eramizdan avvalgi IX asr oxirida) zaiflashgan davri Rusa I 112 podsholigiga to‘g‘ri keladi. Davlat xo‘jaligini asosi sug‘orma dehqonchilik bo‘lib, ekinzorlarda erkin dehqonlar mehnat qilganlar. Asir qullar ko‘p sonli bo‘lgan. Ular podshoh xo‘jaligi, dehqonchilik va hunarmandchilik sohalarida ishlaganlar. Urartuni davlat boshqaruvi podshoning yakka hukmronligiga asoslangan 37 . Podsholarning eng birinchi vazifasi mamlakatni qudratli dushman Ossuriya bosqinidan himoya.qilish edi. Urartu davlati uzoq vaqt Ossuriya davlatining bosqiniga uchradi. Ossuriyaning ko‘p sonli qo‘shinlari Urartu qal’a, shaharlarini talon- taroj qildilar. Er. avv. VIII asr oxirida Urartularmng diniy markazi Musasir Ossuriya qo‘shinlari tomonidan bosib olingan. Podsholar Argishti va Sarduri II Ossuriyaga qarshilik ko‘rsatishga harakat qildilar. Ular Ossuriyaga qarshi turli koalitsiyalarga kirdilar, lekin Ossuriya kichik Urartuni o‘ziga tobe qildi. Bundan tashqari ko‘chmanchi kimmeriylar Urartu shahar. qishloqlarini taladilar. Zaiflashib qolgan Urartu er. avv. VI asrda Midiya tomonidan bosib olindi. Urartuni madaniyati va iqtisodi to‘g‘risida arxeologik qazishmalar boy ma lumot beradi. Teyshebani (Karmir Bilur) Eribuni (qadimgi Yerevan) va Argishtihinil (podsho Argimshi qurgan) shaharlari kuchli fortifikasiya inshootlari bilan o‘rab olingan. Teyshebani qal’asidagi ombor va oziq-ovqat saqlanadigan omborlarda birdaniga 5000 gektarli dala va uzumzorlar hosilini saqlash mumkin edi. Er. avv III-II ming yilliklardagi davlat uyushmalari Tavr tog‘laridan va Frot daryosining o‘rta oqimining Misrgacha bo‘lgan Sharqiy o‘rtaer dengizi qirg‘og‘i hududi va Suriyani qadimda yunonlar Finikiya va Falastin deb nomladilar. Qadimda bu hududning katta qismini Xanaan deb atalgan dengiz qirg‘ogi tashkil etardi. Shu bilan birga Sharqiy o‘rtaer dengizi qirg‘ogi temir rudasi, keng o‘rmonlar jumladan, mashhur Livan kedriga boy bo‘lgan. Qadimda Sharqiy O‘rtaer dengizi qirg‘ogida yashagan qabilalar va xalqlar to‘g‘risida qo‘shni davlatlar manbalari (Misrning Tell-Amarna arxivi, Xett hujjatlari, Ossuriya ma’muriy yozishmalarij’va mahalliy yahudiy dini yodgorligi bo‘lgan Bibliya (yunon tilida «kitoblar» ma’nosini bildiradi) ma’lumot beradi.Yahudiy bibliyasi xristian bibliyasini bir 37 Қаранг : William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel .The Essential World History,Volume I: To 1800: Boston, 2007. Р . 23. 113 qismi bilan to‘liq mos keladi va Vetxiy Zavel deb ataladi. Yangi Zavet Iso payg‘ambar hayoti va uning o‘quvchilari faoliyati to‘g‘risidagi xristian kitoblaridan iborat. Vetxiy Zavet yangi asr boshlarida rasmiylashdi. U an’anaviy 1-bo‘lim qonun yoki ta’limot (Tora). payg‘ambarlar va pisaniya (Yozuv)dan iborat. Er. avv. IV ming yillik oxirida Sharqiy o‘rtaer dengizi qirg‘og‘i jamoalarida hunarmandchilik va dehqonchilik rivojlanadi. Dastlab shimol keyin janubda kulolchilik charxi va sopol kuydirish uchun maxsus o‘choqlar tadbiq etila boshlandi. Metalldan keng foydalana boshlandi, g‘alla, zaytun daraxti va uzum yetishtira boshlangan Dehqonchilik, hunarmandchilik va savdoni rivojlanishi er.avv. III ming yillikda shahar tipidagi manzilgohlarning paydo bo‘lishiga sabab bo‘ladi. Ana shunday shaharlardan biri Finikiyada Bibldir. Bibl tosh devor bilan o‘rab olingan. Shahar tosh to shalgan ko sha va tosh devorlar bilan birga ibodatxonalarga ega bo‘lgan. Bibldan Misrga kedr yog‘ochi, smola, zaytun moyi olib ketilgan. Misrda smoladan mumiyolashda toydalanilar edi. Misrdan Biblga badiiy buyumlar, munchoqlar, alebastr va diorit ko‘zalar, qimmatbaho qutichalar, tilla va kumushdan ziynatlangan qurollar olib kelingan. Qirg‘oq shaharlarida mulkiy tabaqalanish natijasida ijtimoiy qatlamlarni paydo bo‘lishi kuchayib borgan. Taxminlarga ko‘ra shu davrda shahar- davlatlarining ilk uyushmasi paydo bo‘ladi. Sekin-asta qirg‘oqda Bibldan boshqa yana Finikiya shaharlari Ugarit, Sidon va Tir paydo bo‘lgan. Mamlakat ichkarisida shimoliy Suriyada Alalax shahri (er. avv. IV ming yilliklar oxiri III ming yilliklar I yarmida) shakllanadi. Er.avv. III ming yilliklarda Suriyadagi I.bla shahrida (hududi- 56 ga) taxminan 20-30 ming aholi yashagan. Eblada asosan, hunarmandshilik va savdo rivojlanadi. Er. aw. XIV-XIII asrda bu shaharda saroy ansambllari shakliangan. Bu yerda arxivlar, xom ashyo zaxiralari. qimmatli chet el mollari saqlangan. Eblada Misr fir’avnlari nomlari yozilgan alebastr xumlari, 32 kg lazurit topilgan. Ebla Akkad hokimlari tazyiqiga ushraydi. Er. aw. 2225 yilda Eblani Akkad podshosi Naramsuen bosib oladi. Ijlimoiy jihatdan Ebla shahar-davlat boMgan. Davlat tepasida podsho turgan va u taxminan diniy vazifalarni bajargan. Unihg oldida maslahatshilar boMgan. Arabiston Osiyodagi eng katta yarim orol boMib, 3 mln. kv.km. hududni egallaydi. Uni g‘arbda Qizil dengiz, sharqda Fors va Ommon qo‘ltiqlari suvi. janubda Adan qo‘ltig i va Arabiston dengizi yuvadi. 114 Arabistonning bepoyon yerlari asosan sahrolardan iborat. Daryolar juda kam. Arabiston yarim oroli tabiiy boyliklarga boy. Qadimgi Sharqda o zining ziravoilaii va xushbo‘y moylari bilan mashhur bo‘lgan. Ziravor va xushbo y moylardan qadimda kosmetika va parfyumeriya, tibbiyotda, diniy marosimlarni bajarishda lbvdalanilgan. Arabistonni o rab turgan dengizlardan qadinidan marvarid, qizil va qora marjonlar olingan. Yarim orolda oltin, temir, qalay, mis va surma kabi xomashyolar bor. Janubiy-g arb va janubiy- sharqda qadimda oq marmar, oniks, alebaster, qimmatbaho toshlar: zumrad. berulliy, feruza, va tuz qonlari bor edi. Arabiston yarim oroli orqali qadimda xalqaro savdo yo llari o tgan. Bosh savdo yo’li «Xushbuy mov yo’li» deb atalgan. Arabistonning janubiy-sharqi, sharqiy o rtaer dengizi qirg og iga ikki yo nalish bilan: biri Gazo va Ashdad, boshqasi, I ir va Damashqqa yo nalgan, vana bir savdo yoMi janubiy Arabistondan janubiy Mesopotamiyaga borgan. Bundan tashqari, Qizil dengiz va Fors qo Itig i dengiz yo li orqali A\rabiston, Sharqiy Afrika va Hindiston bilan savdo aloqalari o matilgan. Arabiston yarim orolida odamning izlari paleolit davriga borib taqaladi. Mezolit va neolit (er.aw. X-V ming yilliklar)ga oid yodgorliklar mavjud. Arabiston yarim orolining er.avv. IV-III-ming yilliklardagi aholisi to‘g‘risida aniq ma’lumotlar yo‘q. Shumer hujjatlarida Magan va Melukka (ba’zi tadqiqotchillar Maganni Arabiston yarim orolining sharqi deb taxmin qiladilar) mamlakatlari to g risida eslatib otiladi. Er.avv. II ming yillikda Arabiston yarim orolining janubiy g‘arbida semit tillarining janubiy arab shevasida so‘zlashadigan Saba, Mina va Kataban ittifoqlari vujudga keladi. Arabistonning shimoliy g‘arbiy qismida er.avv. II ming yillikda midianit qabilalari yashagan. Arabiston yarim orolining qadimgi tarixiga oid manbalar to‘rt asosiy qismdan iborat: epigrafik ma’lumotlar, ashyoviy yodgorliklar. yozma manbalar. Antik mualliflar ma’lumotlari Janubiy Arabistonning tosh, jez, sopolga yozilgan va o‘z mazmuniga ko‘ra ikki guruhga bo‘linadigan davlat hujjatlari (podsho farmonlari, podsholarning harbiy va ichki siyosatiga oid yozuvlari) va xususiy huquqiy qabrtosh lavhalari, sun’iy sug orish inshootlaridagi yozuvlardan 2500 tasi saqlanib qolgan. Arxeologik qazishlar bizga boy ma’lumotlar beradi. Sana 115 podsholigining bosh shahri Marib xarobalari (Yamandagi Sanaga- yaqin joy) o‘rganilgan. Shaharda saroy qoldiqlari, devorlar, haykaliar topilgan. Shahaming g‘arbidagi ulkan Marib to‘g‘oni qoldiqlari kishini hayratga qoldiradi. Kataban poytaxti Timna shahrini ibodatxonalari, nekropol, qal’a qoldiqlari qazib oshilgan. Nabatey podsholigi poytaxti Petra shahrida me’morchilik inshootlari, haykallar topilgan. Bundan tashqari, Arabiston va arablar to‘g‘risidagi qisqa ma’lumotlar Ossuriya, Yangi Bobil, Eron manbalari va Bibliyada uchraydi. Antik tarixchilar Gerodot (er.avv. V asr)ning «Tarix» asarida, Feofrastning (er.avv. IV asr) «O‘simliklar tarixi», Diodorning (er.avv. I asr) «Tarixiy kutubxona» va Strabonning (er.avv.I asr) «Geografiya» kabi asarlarida qadimgi Arabiston to‘g‘ risida qator ma’lumotlar bor. Arabiston tarixi XIX asrdan o‘rganila boshlandi. Dastlab epigrafik yozuvlar o‘rganildi. XX asrda Belgiya, Fransiya, Avstriya, AQShda Arabiston xalqlarining geografiyasi, madaniyati, dini va xronologiyasiga bag‘ishlangan qator tadqiqotlar e’lon qilindi. Shimoliy Arabiston qabilaiari qadimgi mashg‘ulotlari Shimoliy Arabiston, Suriya va Mesopotamiya cho‘llarini qamrab olgan keng hududda chorvachilik bo‘lib, it, eshak, yirik shoxli qoramollar boqilgan. Bu hududda yashagan urug‘ va qabilalar, qabilalar ittifoqi va kichik davlat birlashmalarini shakllantirganlar. Ularni hokimlari Ossuriya hujjatlarida «podsho» deb atalgan. Qadimgi davlat birlashmalari sekin-asta harbiy san’atni va qo‘shinlarni shakllantiradilar. Jangchilar tuyaga ikki kishidan minib, jang qilganlar. Arablar o‘zlarining kuchli qo‘shnilari Misr. Sharqiy o‘rtaer dengizi qirg og‘ining kichik davlatlari va Ossuriya bilan xalqaro ziddiyatlarga tortilganlar. Er.avv. IX asr o‘rtalarida er. avv. 853-yilda Karkara yonidagi bo‘lgan jangda Ossuriyaliklar arablar ham kirgan koalitsiya qo‘shinlarini tor-mor keltiradilar. Arablar Ossuriyaning Misrga qarshi yurishida asosiy to‘siq bo‘lganlar. Bir necha arab qabilalari Ossuriya tomonidan bo ysundiriladi. Arablar Ossuriyaning raqiblari Misr va Bobil bilan iltifoq tuzadilar.Ossuriyaer.avv. VII asrning 40 yillarida arab qabilalarini to‘liq bo‘ysundirishga erishadi. Yangi Bobil podsholigi ham Arabiston yarim orolida o‘rnashib olishga uringan. 116 Bobil podshosi Nabonid Shimoliy Arabistonning bosh markazlaridan biri Teymuni bolysundirib, uni o‘z qarorgohiga aylantiradi. bir necha qo‘shni arab qabilalarining shahar va vodiylarini o ziga bo‘ysundiradi. Er.avv VI asrda Eron davlatining qudratini kuchayishi va uning bosqinshilik yurishlarini rejasi Arabiston yarim orolining shimoliy qismida forslarning arablar bilan aloqa o‘rnatishiga olib keladi. Shartnoma bo‘yisha fors podshosi Kambiz er.avv. 525-yil Misrga yurish vaqlida arab nabateylari yeridan o‘tish huquqini va sahroda o‘tish davrida ulardan fors qo‘shinlarini suv bilan ta’miniashga roziligini oladi. Arah qabilalari axmoniylar Eroniga bir yilda ming talant (30 t.) miqdorida xiroj to‘lamaganlar va arablar harbiy yurishlar davrida fors qo‘shinlari tarkibiga kiritilganlar. L’lar yunon - fors urushlari davrida (er. avv. IV asr) Gazo shahri uchun jangda vunon- makedon qo‘shinlariga qattiq qarshilik ko‘rsatganlar. Iskandarning Misrga yurishi davrida arab qabilalarining ko‘pchiligi yunon- makedonlarga bo‘ysunmaydi. Shu sababli Iskandar sharqqa yurishini tugatgash. unga bo ysunganliklarini bildirib, elchi yubormagan arablarga qarshi yurish qilishni rejalashtiradi. Arablar Rim davlati bilan ham aloqada bo‘lganlar. Rimliklar er. avv. 106-yillar atrofida Yamanga suqilib kirishga urinadilar va Nabatey avlatini bosib oladilar. Arabiston yarim oroli janubi va janubiy-g‘arbida (ozirgi Yaman Arab respublikasi va Yaman-arab demokratik respublikaiari hududlari) qadimda er. avv. X-IX asrlarda hir necha davlatlar vujudga kelgan. Eng shimolda bosh shaharlari Isil va Karnava boMgan Main davlati tashkil topgan. Maindan janubroqda markazi Marib shahri bo‘lgan Saba, undan janubroqda poytaxti Timna bo‘lgan Kataban, Katabandan janubroqda Ausan davlat, sharqroqda markazi Shabva bo‘lgan Xadramaut davlatlari bor edi. Xett davlati miloddan avvalgi XVIII asrda Kichik Osiyoda (xozirgi Turkiya) vujudga kelgan. Mil. avv. XIV asr boshlarida Old Osiyoda Misr, kassitlar Bobili va Mitanni davlatlari zaiflashib, xalqaro munosabatlarda Xett davlatining kuchayishi uchun qulay shart-sharoit tug‘iladi. Mil. avv. 1450-yillar atrofida kelib chiqishi xetlit bo‘lgan omadli amaldor taxtni egallab yangi xett sulolasiga asos soladi. Yangi sulola podsholari qadimgi xett buyuk davlatshiligi g‘oyalarini qaytarishga davo qilib, harbiy-byurokratik monarxiyani tashkil qildilar. Podsho ilohiylashtirilgan mutlaq hukmdorga aylandi 117 va o‘ziga voris tayinladi. Xett shaharlari, ayniqsa, poytaxt Xattusining mudofaa inshootlari mustahkamlandi. Suppilium I Sharqiy O‘rta yer dengizi qirg‘og‘i mayda davlatchalarini va Mitanni davlatini o‘ziga bo‘ysundiradi. Mitanniga tegishli Suriya viloyatlarini va shaharlarini bosib oladi. Suppilium I o‘z kuyovini Mitanni taxtiga o‘tkazadi. U Suriyada markazi Karxamish va Xalpa bo‘lgan xettlarga qaram davlatlarga asos solib, bu davlatlarni hukmdori qilib o‘z o‘g‘illarini tayinladi. Bobil va Axey davlatlari Suppilium bilan do‘stlik aloqalarini o‘rnatishga majbur bo‘ldilar. Uning vorisi Mursili II otasining davlatini to‘la hajmda saqlab qoldi, lekin qaram hududlardagi isyonlar, qo‘zg‘alonlar va boshqa qudratli davlatlarni mamlakat hududiga tazyiqiga qarshi to‘xtovsiz urushlar olib borishga majbur bo‘ldi. Mursili II Kichik Osiyodagi janubiy Frigiya va Lidiya hokimlarini bo‘ysundiradi. U an’anaviy raqib Arsava podsholigiga qarshi g‘olibona yurish qilib Egey dengizi qirg‘og‘igacha chiqadi. Ammo Mursili II podsholigining so‘nggi yillarida Misr XIX sulola davrida yanada kuchayadi va Sharqiy O‘rtaer dengizi qirg‘ogi uchun Xett davlati bilan yana raqobat boshlaydi. Eramizdan avvalgi 1286 yilda Kadesh shahri yonida har ikki tomon uchun hal qiluvchi janglardan biri bo‘lib o‘tadi. Jangda Misr qo‘shinlari yengiladi. Shunga qaramasdan Misr fir’avni, iste’dodli sarkarda Ramzes II yana urushga tayyorlanib, xettlarni Falastin, Finikiya va Suriyani katta qismidan siqib chiqaradi. Oxir oqibatda Misr va Xett davlati eramizdan avvalgi 1280 yilda tinshlik shartnomasini imzolaydilar. Shartnoma bo‘yisha Suriyaning bir qismi, Shimoliy Finikiya Xett davlati ta’siri ostida qoladi. Har ikki davlat o‘rtasida savdo aloqalari kuchayadi 38 . Yangi Xett davrining xo‘jalik va ijtimoiy munosabatlarini tavsiflovchi asosiy manba Xett qonunlaridir. Xo‘jalikning asosi dehqonchilik, chorvachilikning qo‘ychilik sohasi bo‘lgan. Dehqonchilikda sun’iy sug‘orish sezilarli bo‘lmagan. Sun’iy sug‘orish inshootlari cheklangan holatda barpo qilingan. Hunarmandchilikning taraqqiyoti to‘g‘risida qonunlar va boshqa 38 Қаранг : William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel .The Essential World History,Volume I: To 1800: Boston, 2007. Р . 20. 118 hujjatlarda temirchi, kulol, duradgor va tikuvchi kasblari tilga olinadi. Mehnat qurollari va harbiy aslahalar ishlab chiqarish uchun asosiy xom ashyo dastlab mis, keyinchalik qalay edi. Temirdan faqat diniy marosimlar uchun haykalcha va boshqa buyumlar yasashda oz miqdorda foydalanilgan. Xett davlatida podsho oilasi va podsho bosh koxin sifatida juda katta miqdorda yerga egalik qilgan. Podsho va ibodatxona yerlarida ishlovchilar o‘z yerlariga berkitib qo‘yilib, turli soliq va majburiyatlarm o‘taganlar. Xett davlati ma’muriyati qarori bilan ekin yerlari ishlovchilar bilan birga o‘z foydasiga soliq yig‘ish huquqi bilan podsho va ibodatxonalarga berilganlar. Ayrim ibodatxonaiar umumdavlat soliqlaridan ozod qiluvchi immunitet yorliqlarini olganlar. Davlat va ibodatxona yerlaridan tashqari boshqa yerlar xususiy mulk bo‘lib oldi- sotdi qilingan. Xett jamiyatida barcha aholi ikki guruhga bo‘lingan. Soliq to‘lovlari va boshqa majburiyatlarni o‘tovchi kishilar erkin bo‘lmagan mavqega ega bo‘lib, kamsitilganlar. To‘la ma’noda erkin kishilar deb zodagonlar, amaldorlar, koxinlar va katta yer egalari hisoblanganlar. Xett davlati bosib olgan hududlarni boshqarmagan, faqat ulardan xiroj olish bilan cheklagan. Xett jamiyati o‘z madaniy taraqqiyotida Misr va Mesopotamiyaning yuksak madaniyatlari ta’siri yaqqol seziladi. Xett madaniyatida ayniqsa, xurritlarning ta’siri kuchli bo‘lgan. Xett dini o‘ziga xos belgilarga ega edi. Xettlarning ming ma’bud va ma’budalari to‘g‘risida manbalarda eslatishlar mavjud. Amalda esa, cheklangan miqdorda ilohlarga sig‘inilgan. Poytaxt Xattusining oliy homiysi chaqmoq xudosi edi. Shu bilan birga xurritlarning chaqmoq xudosi Tesubga ham sig‘ingan. Podsho quyoshga o‘xshatilib ilohiylashtirilgan. Shu sababli xettlar o‘z podsholarini «quyoshim» deb sig‘inganlar. Xett yozma asarlaridan bizgacha yetib kelgan podsholarning «tarjimai hollari» juda qiziqarli va batafsil bayon qilingan Ularda yorqin obrazlar chuqur kechinmalar va o‘ziga xos axloqiy qarashlar seziladi. Xett yilnomalarida mamlakat tarixini uch davrga bo‘lishga urinish yaqqol ko‘zga tashlanadi. Xett arxivlarida boshqa mamlakatlar, masalan, Akkad tarixi to‘g‘risida ma’lumotlar ham mavjud. Xett podsholigining boshqa xalqlar bilan yaqin aloqasi mavjudligidan dalolat beradigan yana bir madaniy yutuq uch tilli 119 shumer-bobil-xett lug‘atlarining tuzilishidir. Xett haykal va releflari vazmin va ulug‘vorligi bilan ajralib turadi. Mamlakatda ayniqsa, mudofaa inshootlari qal’a devorlari qurish yuqori darajada bo‘lgan. Xett madaniyati ko‘p asrlik shimoliy Mesopotamiyada va unga yaqin boshqa hududlarda yashagan qabila va xalqlaming madaniyatini o‘zida aks ettirgan va boshqa madaniyatlarga xam o‘z ta’sirini o‘tkazgan. Xettlarning madaniy merosi Xett davlati halokatidan keyingi asrlarda ham boshqa qo‘shni mamlakatlar madaniyatiga ijobiy ta’sir o‘tkazadi. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|