Microsoft Word шфмт ў?ув ?ўлланма verstka doc
-rasm. Mesopotamiya mixxat
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 16-rasm. Mesopotamiya mixxat
yozuvi 106 boshlarida oromiylar I Suriya va Shimoliy Mesopotamiyada oromiy- xurrit aholisini to‘Ia assimilyatsiya qiladilar. Bu vatga kelib, oroniiy tili Old Osiyoda asosiy tillardan biriga aylanadi. Er. avv. II ming yillik oxirlarida kontinental Suriyada savdo vo‘llari kesishgan nuqtada Arabistondan kelgan somiy qabilalaridan biri oromiylarning Suriyadagi bosh markazi Damashq shahri kuchayib ketadi. Damashq podsholigining iqtisodiyoti rivojlangan I chorvachilik, butun Yaqin Sharqqa mashhur bo‘lgan qurolsozlik va oliy navli jun bilan vositashilik savdosiga asoslangan. Damashq podsholari Qadimgi xurrit podsholari unvonlarini eslatadigan “Xudo Bo‘ri O‘g‘li” (“Ben- Xadad”) unvonini I olganlar. Er. avv. IX asr o‘rtalarida Damashq osur podsholari Ashshurnasirpal II va Salmanasar III ni Sharqiy o‘rtaer dengizi hududida bosqinchilik urushlariga qarshi kurashda hal qiluvchi rol o‘ynaydi. Er. avv. 853-yil Damashq podshosi Ben Xadad II va Isroil podshosi Axav boshchi 1 igidaai birlashgan qo‘shin Qarqara yonidagi jangda Salmanasarni 120 ming kishilik qo‘shini hujumini qaytardi. Er. avv. 841-yilda esa Salmanasar Damashq qo‘shinlarini yengadi va shaharni qamal qiladi, lekin uni ishg‘ol qila olmaydi. Er. avv. VIII asr boshlarigacha Ossuriya Sharqiy o‘rtaer dengizini bo‘tsundirishga harakat qiladi, lekin bu yerda o‘rnasha olmaydi. Er. avv. IX asrning II yarmida Damashq podshosi Benxadad III Isroilning Iordan daryosi ortidagi mulklarini qo‘lga kiritadi. janubiy Falastinga ham kiradi va Yahudiyadan xiroj oladi. Damashq podshosi Benxadad III shimoliy Suriyani 17 hokimini birlashtirib, ularni Orontdagi o‘zining raqibi Xamat podsholigiga qarshi qo‘yadi. Er. avv. IX asr oxirida beto‘xtov urushlar sababli zaiflashib qolgan Damashq Ossuriya podshosi Adadnerari III qo‘shinlari tomonidan bosib olindi. Ossuriyaliklar bu yrda ulkan miqdorda temirni o‘lja sifatida oladilar 34 . Sharqiy O‘rtaer dengizida birinchilikni da’vo qilgan qudratli davlatlar Tir-Sidon va Damashq bilan bir qatorda kichik davlatlar ham mavjud bo‘lgan. Jumladan, Shimoliy Suriyadagi Karxemish boy savdo hunarmandshilik markazi bo‘lgan. Xett davlati yemirilgach, u mustaqil boTadi va xett tili, xett madaniy an’analarini saqlab qoladi. Er. avv. XII asrda Falastin hududida kelgindi ko‘chmanchi Isroil 34 Қаранг : William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel .The Essential World History,Volume I: To 1800: Boston, 2007. Р . 22. 107 qabilalari va mahalliy xananlar birlashib 12 qabila ittifoqini shakllantiradilar. Er. avv. XI asr boshlarida Falastinda temir qurollar ishlab chiqarishda yetakshi bo‘lgan filistimlar hukmronligi o‘rnatiladi. Isroil qabilalari filistimlarga qarshilik ko‘rsata olmaydi. Falastinda isroil qabilalari Misrdan kelib o‘rnashadilar. Er. avv. XIII asrda o‘n ikki yahudiy qabilalari Falastinga bostirib kirib, mahalliy Xanaan shahar- davlatlarini bo‘ysundirganlar. Yahudiy so‘zi etimologik jihatdan «daryo ortidagi aholi» degan ma’noni bildiradi. Saylab qo‘yiladigan yo‘lboshchi-Shofetlar (“Qozi”), oliy kohinlar vazifasini-bajarib, qabila ko‘ngiili qo‘shinlariga boshchilik qilganlar va tinshlik paytida ajrim ishlari bilan shug‘ullanganlar. Saylab quyiladigan yo‘lboshchilar asosida merosiy podsho hokimiyati shakllanadi. Filimstyanlar bilan bo‘lgan janlar davomida podsho qilib Saul saylanadi. U birinchi merosiy podsho boTadi. Saul Filistimlar bilan bir necha g‘olibona urushlar olib boradi, lekin navbatdagi urushda mag‘lub bo‘lgani uchun o‘zini o Idiradi. Er. av. 1000-villar atrofida Saulning oddiy jangshisi bo‘lgan Dovud Isroil podshosi bo‘ladi. Dovud markazlashgan harbiy-byurokratik davlat tuzishga harakat qiladi. Dovud (1010-970 yillar) podsholigi davrida markazlashgan davlat tuziladi. Bosib olingan Quddus yangi davlatning poytaxti bo lgan. Mamlakatni boshqarish uchun markaziy davlat organlari tuziladi. Podsho kritlik va filistimlardan o‘ziga sodiq yollanma qo‘shin tuzadi. Dovud faol tashqi siyosat olib boradi. U filistimlar bilan sulh tuzadi. lordan daryosi ortidagi yerlar filistimlar va janubiy Suriya oromiylarini bo‘ysundirib davlat chegarasini Akab qo‘ltig iga olib boradi. Dovudning taxtini uning kichik o‘g‘li Sulaymon (Er. avv. 970-930-yillar atrofida) egallaydi. Sulaymon davrida qurilish ishlari keng yo‘lga qo yiladi Uning davrida Quddusda xudo Yaxva sharafiga ibodatxona quriladi. Davlat hududi 12 okrugga bo‘linadi. Ularning har biri yilda bir oy podsho saroyiga oziq-ovqat yetkazish majburiyatini olganlar. Mehnat majburiyati joriy qilinadi. Rivoyatlar Sulaymonni dono va adolatli podsho deb ta’riflanadi. Haqiqatda esa Sulaymori hokimiyatparast hukmdor bo‘lib, aholiga ko‘plab soliq va majburiyatlarni yuklagan. Boshqa xalqlarga nisbatan shafqatsiz 108 siyosat yuritgan 35 . Sulaymon podsholigining so‘nggi yillarida shimolda Damashq podsholigi kuchayadi. Sulaymonning shafqatsiz siyosatidan norozi bo‘lgan 10 shimoliy yahudiya qabilalari ajralib chiqib, Isroil podsholigini tashkil qiladilar. Uning poytaxti yangi qurilgan Samariya shahri bo‘lgan. Dovud sulolasi hukmdor bo‘lgan Quddus podsholigi uning bosh qabilasi nomi bilan Yahudiya deb atalgan. Ikkala podsholik ham bir-biri bilan dushmanchilik munosabatida bo‘lib vaqti-vaqti bilan konfederatsiya tashkil qiladilar. Yahudiyani parchalanganidan foydalangan. Misr fir’avni Sheshonk I er. avv. 926- yilda Falastinga yurish qilib Yahudiya va Isroilni bosib oladi. Er. avv. VIII asri o‘rtalaridan-VI asrlarida Sharqiy o‘rtaer dengizi. Er. avv. I ming yillikda Falastinda savdo-hunarmandchilik, dehqonchilik rivoj topadi. Tashqi savdo kuchayib, ortiqcha g‘alla va boshqa mahsulotlar Tir shahriga sotiladi. Yerga xususiy mulkchilik paydo bo‘ladi. Er. av. VIII-VI asrlarda Falastinda quyidagi 4 toifa mavjud bo‘lgan: dunyoviy zodagonlar, diniy zodagonlar (koxinlar, payg‘ ambarlar), yerli xalq (erkin aholining asosiy qismi), begona yurtliklar (kelgindi va ko‘shib kelganlar), eng pastki pog‘onada qullar turgan. Er. av. VIII asr o‘rtalarida Ossuriya, (er. avv. 732-722 yillar) Damashq va Isroil davlatlarini tor-mor qiladi. Tir-Sidon podsholigining katta qismi Ossuriya tomonidan bosib olinib, tobe hududga aylantiriladi. Finikiyaliklar Ossuriya zulmiga qaishi kuchli qarshilik ko rsatdilar. Yuz yil davomida Tir shahri 5 marta Ossuriya tobeligidan qutulishga harakat qildi. rirning shunday ikkinchi qarshiligini podsho Sinaxxeribni er. avv. 701-yilda bostirishi natijasida lir shahridan boshqa barcha Finikiya shaharlari ajratib tashlanadi. Natijada Tir-Sidon podsholigi dengiz orti hududlari bilan tugatiladi. Ossuriyaning g‘arbiy qismiga skiflarning hujumi Sharqiy O‘rta yer dengizi qirg‘og‘ida Ossuriya hukmronligiga chek qo‘yadi. Yahudiya podshosi Iosiya (er. avv. 640-609-yillar) davlat mustaqilligini tiklab, podsholar Dovud va Sulaymon davridagi davlat chegaralarini tikladi. Misr esa Frot daryosigacha bo Igan yerlarni bosib olib, er. avv. 616-yilda bobilliklarga qarshi Mesopotamiyada 35 Қаранг : William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel .The Essential World History,Volume I: To 1800: Boston, 2007. Р . 20. 109 Ossuriyaliklarga yordamga keladi. Bu vaqtda Tir shahri vaqtinchalik butun Finikiyada yetakchi davlatga aylanadi. Tir savdogarlari er. avv. VII asr oxiri VI asr boshlarida Kichik Osiyoning sharqi va Janubiy Arabistonga suqilib kirdilar, Ispaniyadan kumush hamda Britaniyadan qo‘rg‘oshin tashiganlari ehtimoldan holi emas. Iosiy davrida Yahudiyada monoteistik harakat boshlanadi. Yaxva, yagona xudo deb e’lon qilinadi. Ossuriyaning halokatidan keyin Sharqiy o‘rtaer dengizi Misr va Bobil o‘rtasidagi raqobat maydoniga aylanadi. Er. avv. 609-yilda flravn Nexo II Megiddo yonidagi jangda Osiya qo‘shinlarini yenib. Yahudiya Misrga tobe bo‘ladi. Misr va Bobil o‘rtasidagi raqobat oxir- oqibatda er. avv. 587-yilda Yahudiyani halokati, yahudiylarning Mesopotamiyaga asir qilinib olib ketilishi. butun Sharqiy O‘rtaer dengizini Bobilga tobe bo‘lishi bilan yakunlanadi. Er. avv. 539-yilda axmoniylar tomonidan Bobilni bosib olinishi bilan bu hududda forslar hukmronligi o‘rnatiladi va Ahmoniylar Quddus uning atrofidagi hududlarga cheklangan muxtoriyatlar berdilar 36 . Sharqiy o‘rtaer dengizi hududini eng katta yutug‘i alfavitli yozuvni yaratilishi edi. Er. avv. II ming yillikda Sharqiy O‘rtaer dengizi shaharlarida savdo- hunarmandchilik, dengizchilikni taraqqiyoti, barcha ni qondiradigan savdo ishlarini tez yuritishga imkon beradigan oddiy yozuvni yaratishni talab qildi. Er. avv. XV- XII asrlardayoq Ugaritda o‘ttiz belgili mixxat alfaviti qo‘llanilgan. Finikiya alfaviti vanada takomillashgan tizim bo‘lib yunonlar tomonidan qabul qilinib, keyinchalik barcha zamonaviy alfavitlarga asos bo ldi. Sharqiy O‘rtaer dengizi xudolar panteoni tabiat kuchlarini aks ettiradi. Har bir shahami o‘z homiy ma’budi bor edi: Bal (hokim) yoki En (xudo), ba’zida Melek (“podsho", boshqacha aytilishi Molox), Tir shahrida Mel kart ("shahar podshosi ), ayol ma’buda Astarta (Mesopotamiyada Ishtar). Falastinda er. avv. VIII-VI asrlarda monoteistik ta’limot keng tarqaldi. Ugarit va Ebla shaharlarida hashamatli me’morshilik inshootlari saroylari bunyod qilingan. Dengizshilik kemasozlik sohalari yuksak darajaga kotaiiladi. Yog och va toshdan podsho va ma’budalar 36 Қаранг : William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel .The Essential World History,Volume I: To 1800: Boston, 2007. Р . 23. 110 haykallari yasalgan. F,r. avv. 600-yillar atrofida firavn Nexo buyrugi bilan finikiyaliklarni dengizshilik tarixida ilk boi Gibrallar orqali Atalantika okeaniga shiqib, Atrikani aylanib o tishlaii buyuk kashfiyot edi. Finikiyaliklar mohir kemasoz bo‘lganlar. Ularning kemalaridan misrliklar va boshqa Old Osiyo xalqlari keng foydalandilar. Damashqning yuksalishi er.avv. II ming yillik oxirida Arabistondan kelgan somiy qabilalaridan biri oromiylar bilan bog‘liq. Ular Arabistonda tuya boqish va ko paytirish bilan mashg‘ul boMganlar. Er.avv. I ming yillik boshlarida oromiyiar Suriya va Shimoliy Mesopotamiyada oromiy-xurrit aholisini to‘la assimilyatsiya qiladilar. Bu vatga kelib, oromiy tili Old Osiyoda asosiy tillardan biriga aylanadi. Er.avv. II ming yillik oxirlarida kontinental Suriyada savdo yo‘llari kesishgan nuqtada Arabistondan kelgan somiy qabilalaridan biri oromiylarning Suriyadagi bosh markazi Damashq shahri kuchayib ketadi. Damashq podsholigining iqtisodiyoti rivojlangan chorvachilik , butun Yaqin Sharqqa mashhur bo Igan qurolsozlik va oliy navli jun bilan vositashilik savdosiga asoslangan. Damashq podsholari Qadimgi xurrit podsholari unvonlarini eslatadigan "Xudo Bo ri O g li ( Ben-Xadad ) unvonini olganlar. Er.avv. IX asr o‘rtalarida Damashq osur podsholari Ashshurnasirpal II va Salmanasar III ni Sharqiy o‘rtaer dengizi hududida bosqinshilik urushlariga qarshi kurashda hal qiluvchi rol yo‘naydi. Er.avv. 853-yil Damashq podshosi Ben Xadad II va Isroil podshosi Axav boshchiligidagi birlashgan qo‘shin Qarqara yonidagi jangda Salmanasarni 120 ming kishilik qo‘shini hujumini qaytardi. Er avv. 841-yilda esa Salmanasar Damashq qo‘shinlarini engadi va shahami qamal qiladi, lekin uni ishu’ol qila olmaydi. Er.avv. VIII asr boshlarigacha Ossuriya Sharqiy O‘rtaer dengizini bo‘ysundirishga harakat qiladi, lekin bu yerda o‘rnasha olmaydi. Poytaxti Sard bo‘lgan Lidiya podsholigi taxminlarga ko‘ra eramizdan avvalgi XII asrda Anatoliyaga (hozirgi Turkiya hududi) egey-bolqon bosqinlaridan keyin xett kolonistlari, mahalliy liviya Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|