Microsoft Word шфмт ў?ув ?ўлланма verstka doc
Yüklə 4,54 Mb. Pdf görüntüsü
|
| 30-rasm.Georg Grotefend
(1775-1853) 212 Siddiqlar, ya’ni moniy mazhabidagilarning taqvodorlari va zohidlari o‘zlariga farz qilgan qonunlar tuzdi...” (Beruniy 1968, 241-242). Moniy ta’limoticha, olam yaxshilik va yovuzlik asosiga qurilgan. Bu mangu va qarama-qarshi kuchlar dunyo turguncha turadi va bir-biri bilan kurashib yashaydi 60 . Moniy ta’limotiga ko‘ra, taraqqiyot nurning zulmat ustidan to‘liq hukumronligiga olib bormog‘i kerak. Moniy va uning izdoshlari muhim diniy masalalardan biri dunyoda yovuzlikning yashab turishi sabablarini izlashdan iborat deb bilganlar. Dinning mohiyati ham inson uchun yovuzlikka qarshi kurashish yo‘llarini ochishdan iboratdir. Dindorlar ikki toifaga bo‘lingan: oddiy «tinglovchilar» va «saylanganlar». Har bir ortiqcha narsa va dunyoning orzu havaslari shaytonning ishidir, deb hisoblangani bois, «saylanganlar» tarki dunyo qilib o‘tgan. Dindorlar ichida qandaydir ierarxik bo‘linish mavjud edi, biroq din miqyosida jamoalarning tabaqalanishi bo‘lgan emas. QADIMGI TURK-MONIY YoZMA MANBALARI Turkiy xalqlarning falsafiy qarashlari tarixida moniylik muhitida yaratilgan yozma obidalar alohida o‘rin tutadi. Moniy dini xoh buddiylik bilan yonma-yon bo‘lsin, xoh islom davrida bo‘lsin - o‘zga dinlar tomonidan doimiy ta’qibga uchrab kelgan. Tabiiyki, bunday sharoitda moniy yodgorliklarini hech kimsa atayin saqlagan emas. Shu bois kunimizgacha yetib kelgan moniy yodgorliklarining ko‘pi parokanda va uzindilar holida. Bizgacha turk-moniy muhitida yaratilgan she’rlar, tavbanoma, moniy aqoidlarining parchalari (yo‘riqnomalar), ta’birnoma, grammatik asar uzindilari, shuningdek, epigrafik matnlardan yetib kelgan. Turk-moniy jamoatlarida ko‘k turk (urxun-enisey), uyg‘ur va moniy yozuvlari amal qilgan. Mavjud turk-moniy yodgorliklari ham mana shu yozuvlardadir. Moniylik falsafasini o‘rganishda qadimgi turk-moniy muhitida yaratilgan she’rlar muhim o‘rin tutadi (Tugusheva 1970, 101-107; 1973, 235-253). 60 William J. Duiker, Jackson J. Spielvogel .The Essential World History,Volume I: To 1800: Boston, 2007. Р . 46 213 Moniylik davri turk adabiyotida bašïk, küg, taqšut, küg taqšut kabi she’r turlari mavjud bo‘lib, bizgacha ulardan ayrimlari yetib kelgan. She’rlarning mazmuni har xil. Muhimi, ularning aksariyati falsafiy mazmunda. Ular ichida Tong tangriga atalgan alqovlar, Moniyga bag‘ishlovlar, o‘lim va jahan-namni tavsif etuvchi, hatto muhabbat mavzuidagi she’rlar bor. Ularning ko‘pi turk ijodkorlari tomonidan yaratilgan, ayrimlari boshqa tillardan qadimgi turkiy tilga tarjima qilingan. Moniy muhitida yashab ijod etgan ayrim turk shoirlarining otlari ham ma’lum. O‘z davrining taniqli shoirlaridan biri Aprincho‘r tigindir. Qadimgi turk-moniy adabiy muhitida yaratilgan she’riy asarlar hozirgi kezda Berlin fondidagi Turfon xarobalaridan topib keltirilgan matnlar orasida saqlanmoqda (TIID169; T.M.419; T.II.D.178; T.III.D.260 raqamli yozmalar turk-moniy mu-hitida yaratilgan). Mazkur she’rlarni A.f. Lekok, V. Bang, R.R. Arat transkripsiyasi, tarjimasi va izohlari bilan nashr et-tirganlar (Arat 1991, 3-59; Notlar: 307-331; Faksimilesi: 441-444). Yodgorliklar orasida TIID169 raqamli juft varaqqa bitilgan matn e’tiborga loyiq. Unda uchta turkiy she’r bor (qog‘ozga sug‘dcha- moniy matn ham bitilgan). Turkiy she’rlarning uchovi uyg‘ur xatida bo‘lib, ular gimn(alqov) lardir. Alqovlar qadimgi turkiyda ba ş ı k deyilgan. She’rlarning birinchisiga sug‘dchada Vam va ğ ï-nung baš (Tong tangri alqovi), ikkinchisiga Ba ğ ro:šan za:var ji:ri:ft-nung bašta (Yorqin, kuchli, dono tangrining alqovi), uchinchisiga esa turkiyda Adïn č ï ğ türk č ä bašïk (Boshqa bir turkcha alqov) deb sarlavhalar qo‘yilgan. She’rlarning birinchisi Tong tangri alqovidir (Arat 1991, 5-9). Mana o‘sha alqov: 1. tang tängri kelti tang tängri özi kelti tang tängri kelti tang tängri özi kelti 5. turunglar qama ğ beglär qadašlar tang tängrig ögälim körügmä kün tängri siz bizni küzäding körünügmä ay tängri 214 10. siz bizni qurt ğ arïng tang tängri yïdlï ğ yïparlï ğ yaruqlu ğ yašuqlu ğ tang tängri 5 15. tang tängri 5 tang tängri yïdlï ğ yïparlï ğ yaruqlu ğ yašuqlu ğ tang tängri 20. tang tängri Mazmuni: 1. Tong tangri keldi, Tong tangri o‘zi keldi. Tong tangri keldi, Tong tangri o‘zi keldi. 5. Turinglar hamma beklar, birodarlar Tong tangrini madh etaylik. Ko‘ringan Kun tangri, siz bizni kuzating. Ko‘ringan Oy tangri, 10. siz bizni qutqaring. Tong tangri, hidli, iporli, nurli-ravshan. Tong tangri! 5 15. Tong tangri! 5 Tong tangri, hidli, iporli, nurli-ravshan. Tong tangri! 20. Tong tangri! Keltirilgan she’rning mazmuni va tuzilishidan uning moniy jamoalarida nig‘o‘shaklarning ommaviy o‘qishiga mo‘ljal-langani anglashiladi. Bo‘g‘in tuzilishi, misralar takrori, xitob va murojaatlarda buni yaqqol kuzatish mumkin. Uning dastlabki ikki misrasi takrorlanib, alohida to‘rtlikni tashkil etadi. 5-6- misralar avvalgi va o‘zidan keyingi to‘rtlikka bog‘lanmagan. U jamoaga xitobdir. 215 Ikkinchi to‘rtlikni shakllantirgan 7-10- satrlar esa Kun va Oy tangriga iltijodir. She’rning 11-13- va uning aynan takrori bo‘lmish 16-18- misralari ham alohida bandlarni tashkil qiladi. Bu bandlar Tong tangrining madhi sanaladi. Asar qo‘lyozmasida 14-15- misralar qarshisiga sug‘dcha «5» raqami qo‘yib ketilgan. Bu esa ushbu misralarning besh bor takrorlanuviga ishoradir. Misralardagi bo‘g‘inlarning goh ortib, goh kamaya borishi, misralar takrori o‘zaro uyg‘unlashib ritm(ohang)ni ta’minlagan. Alqovning tuzilishiga qaraganda, dastlabki ikki to‘rtlik va keyingi uchliklar bir kishi tomonidan aytilgan, undagi jamoaga xitob (turunglar qama ğ beglär qadašlar, tang tängrig ögälim) hamda Tong tangrisiga murojaat (tang tängri, tang tängri) ommaviy (naqorat holida) o‘qilgan ko‘rinadi. Ikkinchi she’r yorug‘, kuchli, dono tangriga bag‘ishlangan alqovdir (Arat 1991, 10-13). Mazkur gimn, harqalay, eroniy tildan turkiyga erkin shaklda o‘girilgan ko‘rinadi. Bu she’r shunday: tängri yaruq kü č lüg bilgäkä yalvarar-biz ötünür-biz kün ay tängrikä yašïn tängri nom qutï mar mani firištilarqa qut qolur-biz tängrimä etüzümüzni küzäding özütümüzni bošung qïv qolur-biz yaruq tängrilärkä adasïzïn turalïm ögrün č ligin erälim Mazmuni: Yorug‘, kuchli, dono tangriga yolboramiz O‘tinurmiz Kun va Oy tangriga, Yashin tangri, no‘m saodati, Ustod Moniy va farishtalarga. Saodat niyoz etamiz, ey tangrim! Vujudimizni saqlang, ruhimizni bo‘sh, ozod eting! Saodat niyoz etamiz nurli tangrilarga, tahlikalardan uzoq turaylik, doim sevinchda bo‘laylik. 216 Turfon matnlari orasida T.M.419 sonli bitig ham e’tiborga sazovor. Mazkur qog‘oz parchasining ikki betiga uyg‘ur xati bilan ikkita she’r bitilgan. Muhim xususiyatlaridan biri, she’rlarda muallifning ismi qayd etilgan. Uning oti Aprincho‘r tigindir. Chunonchi, birinchi she’rning boshiga ... Aprin č or [tigin kügi t]aqšutlarï … (Aprincho‘r tigin she’rlari), yakuniga esa [t]ükädi [A]prin č or tigin kügi (taqšutlarï) (Tugadi Aprincho‘r tigin she’rlari) deb yozib qo‘yilgan. Ikkinchi she’rning boshlanish qismi chirib, o‘qib bo‘lmas holga kelgan. Yakuni esa shunday tugaydi: [tükä]d[i Aprin] č or tigin … Aprincho‘r tiginning birinchi she’ri to‘rtliklar shaklida bo‘lib, uch banddan iborat. U diniy madhiyadir (Arat 1991, 14-17). Shoirning ikkinchi she’ri dunyoviy muhabbat mavzuida (Arat 1991, 18-21; Stebleva 1991, 288-289). Matn shunday: adruq öz- … ... yüzlügüm… adïnïï ğ amrak … amrak özkiäm … qasïn č ï ğ ïmïn ö[yü] qad ğ urar-men qad ğ urduq[ č a] qašï körtläm qavïšï ğ sayur-men öz amraqïmïn öyür-men öyü evirür-men ödü … č ün öz amrak[ïmïn] öpügsäyür-men barayïn tisär ba č amraq ı m baru yimä umaz-men ba ğ ïrsaqïm kiräyin tiser ki č igkiäm kirü yimä umaz-men kin yïpar yïdlï ğ ïm yaruq tengrilär yarlïqazun yavašïm birlä yakïšïpan adrïlmalïm kü č lüg prištilär küš birzün közi qaram birlä külüšügün olural ı m Mazmuni: Tanlangan o‘z... ... yuzligim ... Qiyosi yo‘q suyukli ... Suyukli jonim ... Azoblarimni o‘ylab, xasrat chekyapman, Qayg‘urganimda, qoshi go‘zalim, qovushmoq istayman. Sevgilimni o‘ylayapman, o‘ylab (dunyodan) yuz o‘giraman, 217 o‘ylay-o‘ylay ... sevgilimni o‘pmoq istayman. Boray desam, go‘zal sevgilim, Bora olmayman, mehribonim. Kiray desam, kichikkinam, Kira olmayman, ipor hidligim. Nurli tangrilar yorlaqasin, Yumshoq fe’lligim birla qovushib, hech ayrilmaylik. Qudratli malaklar quvvat bersin, Qora ko‘zligim birla kulishib o‘tiraylik. Turfondan topilgan manbalar ichida T.III.D.260 raqamli yodgorlik ham e’tiborni o‘ziga tortadi. Matn potxi kitobdadir. Kitob 25 varaqli bo‘lib, matni har varag‘ining ikki yuzida. Asarning ilk betiga miniatyura ishlangan. Sahifalar moniy va uyg‘ur harflari bilan o‘ng ko‘ndalangga qayd etilgan. Matn esa nafis moniy xatida har sahifada 5 qatordan qilib yozilgan. She’r 123 to‘rtlikdan iborat. Asar to‘la saqlanmagan: yakuni va oralaridaga ayrim bo‘laklari tushib qolgan. Mazkur she’r Moniyga bag‘ishlovdir (Arat 1991, 30-59). Muhim jihati shundaki, qadimgi she’riy matnlarning ayrimlari yozuvda misralarga ajratib emas, nasriy matn kabi yozilgan. Buni qadimgi turk muhitida ko‘chirilgan boshqa matnlarda ham kuzatamiz. Jumladan, «O‘g‘uznoma»da asar davomida uchraydigan she’riy parchalar matnda misra va bandlarga ajratmay yozilgan. Toshga bitilgan urxun va yenisey matnlarini kuzatganda ham shunday holatga duch kelamiz. Mazkur bitiglar ustida tadqiqot olib borgan ba’zi mutaxassislar ularni she’riy asar, ba’zilar esa nasr namunasi deb hisoblashlarining boisi ko‘proq matnning shu xususiyati bilan bog‘liq. «Xuastuanift» moniylik dinining falsafiy va o‘ta qimmatli asaridir. Ilk o‘rta asrlarda asar o‘rtancha eroniy, sug‘diy, turkiy, xitoycha versiyalari keng tarqalgan edi. Tavbanomaning turkiy versiyasi turk moniy falsafasining muhim yodgorligi, shuning bilan birga, qadimgi turkiy til va moniylik davri turk adabiyotining qimmatli obidasidir (Malov 1951, 108-130; Dmitriyev 1963, 214-232; Asmussen 1965). «Xuastuanift»ning turkiy qo‘lyozmalari eng noyob topilmalardan bo‘lib, kutilmagan mo‘’jizalar tufayli saqlanib qolgan. Mavjud qo‘lyozmalar asar mazmuni, matn tuzilishi, badiiy xususiyatlari va, eng muhimi, moniylik falsafasi xususida fikr yuritishga imkon beradi. 218 Asar yakunida uning oti qayd etilgan: n(i) ğ ošaklarnïng suyïn yazuqïn öküngü huastuan(i)ft. Ushbu jamladagi n(i) ğ ošak - sug‘dchadan qadimgi turkiyga o‘zlashgan atama bo‘lib, «tinglovchi» ma’nosini anglatadi, u moniy diniy jamoasida nisbatan quyi darajani bildirgan; suy yazuq - juft so‘z, «gunohlar, yozuqlar» degan ma’noni bildiradi; öküngü esa hozirgi «o‘kinuv, tavba qiluv» so‘ziga teng. Shulardan kelib chiqib, asar tugallanmasidagi qayddan «nig‘o‘shaklarning yozuqlarini o‘kinuvchi «Xuastuanift» degan ma’no kelib chiqadi. «Xuastuanift»ning uyg‘ur va moniy yozuvli turkiy qo‘lyozmalari ma’lum. Ular Sankt-Peterburg, London va Berlin qo‘lyozma fondlarida saqlanmoqda. 1. «Xuastuanift»ning Sankt-Peterburgda saqlanayotgan nusxasi. Ushbu qo‘lyozma Rossiya FA Sharqshunoslik institutining Sankt-Peterburg bo‘limida saqlanmoqda. Asar uyg‘ur xati bilan o‘ram qog‘ozga bitilgan. Matnning bosh qismi chirib, titilib ketgan. Saqlanib qolgani 160 satrdan iborat. Ushbu qo‘lyozma nihoyatda nafis bir xat bilan yozuvning klassik kitobiy uslubida bitilgan. Odatda, yozuvning bu turidan muqaddas diniy asarlarni bitishda foydalanilgan. Qo‘lyozmani grafik shakllari, xat uslubiga ko‘ra uyg‘ur yozuvli yodgorliklarning eng eskisi deyish mumkin. Qo‘lyozmani 1908 yili A.A. Dyakov Turfon yaqinidagi Ostonadan topgan. 2. Asarning Britaniya Muzeyida saqlanayotgan nusxasi. Ushbu qo‘lyozma moniy xatida. Uni A. Steyn 1907 yili Dunxuandan topgan. Mazkur matnning ham boshlanishi yo‘q. Saqlangani 338 satrdan iborat. 3. Berlinda saqlanayotgan nusxalar. Mazkur nusxalar asar matnidan saqlangan uzindilar bo‘lib, ular moniy hamda uyg‘ur yozuvlarida. Chunonchi, Berlin fondida saqlanayotgan T.II.D.178; TM303(M153); TM183; M172; M443 raqamli fragmentlar moniy alifbosida, TIIY60; TM343 raqamli uzindilar esa uyg‘ur yozuvidadir. Berlin fragmentlarini 1907 yili A. Gryunvedel Turfondan topgan. Asarning ko‘p nusxada, ayniqsa, ularning ikki xil yozuvda tarqalganligi juda muhim. Odatda, turk-moniy jamoalarida (chamasi, tor doirada) diniy asarlar ko‘proq moniy xatida bitilar edi. 219 «Xuastuanift»ning moniy xatidagina emas, uyg‘ur xatida ham bitilganligi o‘z davrida asarga e’tibor kuchli bo‘lganidan, uning turk moniy jamoalarida keng yoyilganidan dalolat beradi. Asarning ilk nusxalari, aftidan, moniy xatida bitilgan. Keyinchalik ular bilan yonma-yon uyg‘ur harfli nusxalar ham paydo bo‘la boshlagan chiqar. Olimlarning fikricha, «Xuastuanift» boshlab qadimgi eroniy tillarning birida yaratilgan. Keyinchalik, moniy ta’limotini keng yoyish maqsadida, boshqa tillarga ham o‘girilgan. Uning turkiy versiyasi ham ayni diniy, tarixiy-madaniy va adabiy jarayonlar ta’sirida yuzaga kelgan. Lekin uning turkiy tilga tarjima qilingan vaqti noma’lum. Harqalay, asar turk dunyosida moniylik keng yoyilgan va ijtimoiy-siyosiy hayotda uning mavqei yuqori bo‘lgan davrlarda (taxminan, VIII asrda) turkiy tilga tarjima qilingan ko‘rinadi. Asar tilining ko‘k turk (urxun-enisey) yodgorliklari tiliga juda yaqinligi, uyg‘ur yozuvli nusxaning xat uslubi, shuningdek, tavbanomaning moniy yozuvidagi nusxalari keng tarqalganligi ham ana shundan guvohlik bermoqda. «Xuastuanift»ning tuzilishi o‘ziga xos. U moniy tavbanomalari uslub va tuzilishiga ko‘ra puxta ishlanganidan dalolat beradi. Asar o‘n besh bo‘limdan iborat. Bo‘limlar matnda bölüg deyilgan. Bunday atalishini T.II.D.178 raqamli qo‘lyozmadagi ushbu jumladan bilish mumkin: biš y(i)g[(i)rmin č b]ölüg hvastvanift - «Xuastuanift»ning o‘n beshinchi bo‘limi». Har qaysi bo‘lim o‘zining tartib ko‘rsatkichi bilan boshlanadi: ikinti, ü č ün č , törtün č , bišin č , altïn č va b. Uyg‘ur yozuvli matnda jumlalar qo‘sh nuqta ( .. ), bo‘limlar esa ikki juft nuqta ( .. ..) bilan ajratilgan. Bo‘limlar: T(ä)ngrim amtï yazuqda bošunu ötünür-biz (Tangrim, endi gunohdan xalos etgin deya o‘tinurmiz) yoki T(ä)ngrim amtï ökünür-biz, yazuqda bošunu ötünür-biz (Tangrim, endi o‘kinurmiz, gunohdan xalos etgin deya o‘tinurmiz) jumlalari bilan oxirlaydi. Shundan so‘ng m(a)nastar hirza ~m(a)nastar qirza [moniy yozuvli nusxalarda: m(a)nastar hirza ~m(a)nastar hirz] duosi keladi. Ushbu duo formulasi o‘rtancha eroniy tillardan o‘z-lashgan bo‘lib, tangriga qarata aytilgan «Gunohimizni kechir!» [mna:sta:r hi:rz-a] degan iltijoni anglatadi. Ushbu duoni tarjima qilmay, asliday qo‘llash moniychi turklarda rusum bo‘lgan. 220 «Xuastuanift» mavjud nusxalarining hech biri to‘liq bo‘lmasa- da, muayyan nusxa asarning boshqa bir qo‘lyozmasida tushib qolgan bo‘lagini to‘ldiradi. Asarning mavjud nusxalari til xususiyatlariga ko‘ra bir-biridan uqadar farq qilmaydi. Bu esa mavjud nusxalar deyarli bir zamonda, yagona adabiy muhitda yaratilgani, shuning bilan birga, moniy tavbanomalarida klassik til an’anasiga amal qilinganidan dalolat beradi. Shunga qaramay, asar nusxalari orasida matniy farqlar sezilarli darajada. Turkiy tavbanomaning ilk nusxalari avvaliga faqat moniy xatida bitilib, tor doira uchun xizmat qilgan. Davr o‘tgani sayin butun turk- moniy elida uning shuhrati ortib, asar qulyozmalariga talab kuchaygan va moniy nusxalari bilan yonma-yon uyg‘ur harfli nusxalari ham yuzaga kela boshlagan. Yodgorlikning bizgacha saqlangan moniy va uyg‘ur yozuvli nusxalari bir-biridan uncha uzoq bo‘lmagan davrlarda, umumiy adabiy til ta’sirida, turklar orasida moniylik gurkiragan paytlarda ko‘chirilgan deyish mumkin. Keyingi yuz yilliklarda buddiylik va islom quvg‘inidan yiroq o‘lkalarda ham ushbu asar ma’lum va mashhur edi. Lekin asar, qaychog‘da va qay o‘lkada ko‘chirilmasin, o‘zining klassik qiyofasini o‘zgartirmay keldi. Asar turk-moniy jamoalarida yaxlit holdagina emas, ba’zan bo‘limlari ayri-ayri shaklda ham tarqalgan ko‘rinadi. Topinuvchilar asardan o‘zlari uchun zarur bo‘limlarni ajratib olib, undan foydalanganlar. Shu zaylda asarning tayanch nusxasidan farq qiluvchi yangi variantlari ham yuzaga kela boshlagan. Mavjud qo‘lyozmalarning ko‘proq uzindi holda ekanligi ham bejiz emas. Sababi, asar turk-moniy muhitida to‘liq shaklda ham, bo‘limlari ayri-ayri holda ham yoyilgan edi. Chamasi, uning ilk varianti jamoatning o‘qishiga moslab tuzilgan. Keyinchalik, ayrim dindorlar o‘z ibodati uchun ham matndan olib nusxalar tuzganlar: asarning kerakli bo‘limlarini ko‘chirib olib, undan foydalanganlar. Sharq matnnavisligida bunday hodisani buddiylikning no‘m bitiglarida, islom muhitida yaratilgan «Haftiyak»da ham kuzatish mumkin. Matn tuzilishi, nusxalarni ko‘chirish jarayonida tanlangan prinsiplar moniylik davri turk matnshunosligi, matn tuzish an’anasi katta tajribaga ega ekanini ko‘rsatadi. Asarning mavjud nusxalari orasidagi matniy farqlarga ko‘ra xulosa qilinadigan bo‘lsa, 221 yodgorlikning turkiy versiyasi dastlab bir kishi tomonidan ijod etilgan, keyinchalik, nusxalari ko‘payib, bir-biridan farq qiluvchi variantlari yuzaga kela boshlagan. Asar uzoq davr taraqqiy etib takomilga erishgan klassik yozma adabiy tilda, uning kitobiy uslubida yaratilgan. Diniy asarlarda bu kitobiy ko‘tarinki uslub qat’iylashib normaga aylangan. Keyinchalik, asar nusxalari qay zamonda ko‘chirilishidan qat’i nazar, tarixiy normaga amal qilinavergan. «Xuastuanift» moniy ibodatxonalarida jamoat bo‘lib ham, yakka holda ham qiroat bilan o‘qilgan. Matn tuzilishi, uslubida muayyan ritm(ohang)ning ta’siri kuchli. Tavbanomani qiroat bilan o‘qishgina emas, undan nusxa ko‘chirib, elni moniy e’tiqodiga dav’at etish ham savobli sanalgan. Qolaversa, moniy madaniyatida xat bitish san’atiga alohida e’tibor berilgan, xat namunalarining har biri san’at darajasiga ko‘tarilgan. Asar nusxalari savodxonlik bilan, nafis xat uslubida bitilganligining boisi ham shunda. «Irq bitigi» ko‘k turk xatidagi yaxlit kitob holida saqlangan yagona asardir (Malov 1951, 80-92; Aydarov 1990, 146-169). Qadimgi turkiyda ïrq - «fol», ïrq bitig - «fol kitobi» degan ma’noni anglatadi. Asar qo‘lyozmasi hozir Angliyada Britaniya kutubxonasidagi S.A. Steyn kolleksiyasida (British Library, Or. 8212/161) saqlanmoqda. Asar yakunida uning nomi qayd etilgan: Amtï amraq o ğ lanïm, an č a bilinglär, bu Ïrq bitig edgü-ol (Endi suyukli o‘g‘illarim, bilib qo‘ying, bu «Irq bitigi» iyilidir). Shundan so‘ng matnning yozilgan ta’rixi, uning kimlarga atalgani bitilgan: Bars yïl ekinti ay biš yigirmikä täygüntän manïstantaqï ki č ig dintar buru ğ uru ešidši č imiz İ sig Sängün İ tä č ük ü č ün bitidim (Bars yili ikkinchi oyining o‘n beshida Tayguntan Manistandagi kichig dindor Burug‘uru shogirdlari Isig Sangun va Itachuk uchun bitidim). Asar tush ta’birlariga bag‘ishlangan bo‘lib, 65 bo‘limdan tuzilgan. Har qaysi bo‘lim muayyan masala xususida. Yaxshilikka yo‘yiluvchi ta’birlar an č a bilinglär, edgü-ol / an č a biling, edgü-ol / an č a bil, edgü-ol / edgü-ol; yomonlikka yo‘yiladiganlari esa an č a bilinglär, yablaq-ol / an č a bilinglär, yabïz-ol jumlalari bilan yakunlanadi. Jumlalar nihoyatda aniq va lo‘nda; uzoq takomillashib qiyomiga yetgan ravon bir uslubda yozilgan. Misollarga e’tibor bering: 222 Bir tobïlqu yüz boltï, yüz tobïlqu ming boltï, ming tobïlqu tümän boltï, ter. An č a bilinglär: asï ğ ï bar, edgü-ol (Bir to‘bilqu yuz bo‘ldi, yuz to‘bilqu ming bo‘ldi, ming to‘bilqu o‘n ming bo‘ldi, - der. Shunday bilinglar: buning foydasi bor, (alomati) yaxshidir). Qan sükä barmïš, ya ğ ï ğ san č mïš, kö č irü, qonturu kelir. Özi, süsi ögirä sebinü ordusïngaru kelir, ter. An č a bilinglär - edgü-ol (Xon jangga bordi, yovni yengdi. Ko‘chirib, qo‘ndirib qaytmoqda. O‘zi va lashkari sevinib o‘rdasi tomon kelmoqda. Bilib qo‘ying - bu yaxshi). Adï ğ lï tonguzlï art üzä soqušmïš ermiš. Adï ğ ïng qarnï yarïlmïš, tonguzung azï ğ ï sïnmïš, ter. An č a biling - yablaq-ol (Ayiq va to‘ng‘iz qoya ustida to‘qnashdilar. Ayiqning qorni yorildi, to‘ng‘izning oziq tishi sindi, - der. Buni biling - yomondir). Eki öküzüg bir boqarsïqa kelmiš. Qamsayu umatïn turur, ter. An č a biling - yablaq-ol (Ikki ho‘kizni bir omochga qo‘shdilar. Ularning yurishga majoli yo‘q, - der. Shunday biling - buning alomati yomon). Tush ta’birlari turli hayvon va qushlarning obrazlari, har xil voqealar bilan bog‘liq holda bayon etiladi. Bular yaxshilik va yomonlikning tushda belgi berishidir. Muhimi shundaki, asarda aks etgan yaxshilik vayo yomonlik timsoli turklarning eng qadim tasavvurlariga borib tutashadi. Jumladan, tushda shijoatli burgut, jasur lochinni ko‘rish yaxshilik alomati. Jasur yo‘lbarsning esnab dam olishi ham yaxshilik. Saman, bo‘z ot mingan xabarchining xushxabar keltirishi yaxshilik. Biyaning qulunlashi, oq ingan(tuya)ning bo‘talashi, xotinning o‘g‘il tug‘ishi yigit uchun yaxshilik belgisi. Umri oxirlab borayotgan o‘sal kampir cho‘michni yalab tetik tortsa ham yaxshilik bo‘ladi: u o‘lmaydi. Ayiq bilan to‘ng‘izning dovonda to‘qnashuvi, buning oqibatida ayiqning jarohat yeyishi, to‘ng‘iz oziq tishining sinishi yomonlikdan dalolat. Oltin boshli ilonni qilich bilan chopib, tanasini yo‘l yoqasiga, boshini uyasining ostonasiga qo‘yilishi yomonlik olomati. Quzg‘unni daraxtga qattiq bog‘lash ham yomonlikdir. Yigit ovga chiqib, tog‘da qulasa, bu dahshat. Tushda katta uyning butunlay yonib bitishi ham yomonlik alomati va boshqalar. 223 Asar nihoyasidagi uning moniy jamoasidagi ikki shogird Isig Sangun, Itachuk uchun yozilganligi haqidagi qayd hamda asarda qo‘llangan ayrim atamalarga (masalan, «ayol» ma’nosida uzuntonlu ğ so‘zining qo‘llangani) asoslanib, bitig moniy muhitida yaratilganligini e’tirof etish mumkin. Asardagi obrazlar tizimida, syujet yoki voqealar bayonida aynan moniylik tasavvurlari bilan bog‘lanuvchi detallar kuzatilmaydi. Ayniqsa, hayvon ramzlari bilan bog‘liq mifologik tasavvurlar asar ildizlarini ko‘k tangri dini, shamanlik inonchi bilan bog‘laydi. Anglashiladiki, asarda aks etgan tasavvurlar ildizi ancha chuqur. Yüklə 4,54 Mb. Dostları ilə paylaş:
|