B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
226
—
Vokativl r iki yer ayr l r: xalis vokativl r,
situativ vokativl r. Xalis vokativl r yaln z vokativ söz
olurlar. Buraya i, al , ay , ad , az, ki -ki , k s-k s,
cib-cib, dü-dü-dü, pi d , kü t, ço , ho//hoha//
hov//oho//ha, ho //ho a v s. sözl ri aid etm k olar.
Situativ vokativl r is mü yy n situasiya, raitl
ba l olaraq yaran r. M s: Babacan, ahmat, dama
oynaya bilirs n? (S.Q dirzad )
lican, iki lli
yap arsan bu bidonun qulplar ndan. ( .M likzad )
Az rbaycan dilind vokativl r, onlar n dil siste-
mind yeri, linqvistik xüsusiyy tl ri, vokativ cüml l r
ara d r lm d r. (bax: N rgiz Hac yeva. Az rbaycan
dilind vokativl r. Bak , “MBM”, 2007) Ancaq
bununla bel , vokativ cüml l rin geni ara d r l-
mas na ehtiyac vard r.
d biyyat:
1.
.Abdullayev, Y.Seyidov, A.H s nov. Müasir Az rbaycan
dili. IV hiss . Sintaksis. Bak , “ rq-Q rb”, 2007, s.231-234
2. N.Abdullayeva. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi. Bak ,
ADPU-nun n ri, 1999, s.77
3. Q. .Kaz mov. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak ,
“Aspoliqraf LTD” MMC, 2004, s.204-211
4. Müasir Az rbaycan dili. Sintaksis. Bak , Az rt drisn r, 1962,
s.166-169
5. Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisind n çal malar. Bak ,
AP -nin n ri, 1985, s.36-42
6. N.Hac yeva. Az rbaycan dilind vokativl r. Bak , “MBM”,
2007
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
227
—
Ã
ÐÀÌÌÀÒÈÊ ÚÿÙÿÒÄÿÍ
ÚÖÌËÿ ÖÇÂËÿÐÈ ÈËÿ ÁÀÜËÛ
ÎËÌÀÉÀÍ ÑÞÇËÿÐ Âÿ
ÁÈÐËÿØÌÿËÿÐ
Az rbaycan dilind bir s ra ba qa dill rd oldu u kimi, el
dil vasit l ri vard r ki, onlar sad cüml nin h cmini geni l ndirir.
Onu mür kk b cüml y yax nla d r r. Lakin mür kk b cüml y
çevir bilmir. Bel likl , bunlar sad cüml il mür kk b cüml
aras nda bir keçid kimi özünü göst rir. Bura ba l ca olaraq
a a dak lar daxildir:
1. Geni l nmi xitablar;
2. Bir s ra ara sözl r v ara cüml l r;
3. Cüml nin h mcins üzvl ri;
4. Xüsusil mi üzvl r;
5. Feili sif t, feili ba lama v m sd r t rkibl ri.
Cüml nin sas n t kil ed n üzvl r bir-biri il h m m na,
h m d qrammatik c h td n ba l olur. Lakin yuxar da qeyd
etdiyimiz vahidl rin bir qismi cüml nin üzvl ri il yaln z m naca
ba lan r. Sintaktik laq y gir bilmir. Buna gör d bel dil va-
hidl ri cüml üzvü ola bilmir. Bu qrupa ara sözl r v xitablar da-
xildir. M s.: Gündüz, adam h r bildiyini dan maz. Boy buxunun-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
228
—
dan r hm tlik M d d ox ay rsan, nec dey rl r, e iyin xo uma
g lir, amma iç rin gözüm birt h r görünür, o ul. ( .Hüseynov)
Arzum budur, ey r hb rim, silahda m, yolda m,
Uzun ill r özümüzl gör k s ni yana . (S.Rüst m)
Ay h z rat, bir zamana g libdir,
Alaqar a ux t rlan b y nm z.
O ullar atan , q zlar anan ,
G linl r d qaynanan b y nm z. (A q Abbas Tufarqanl )
Xitab
Xitab haqq nda m lumat. Cüml nin üzvl ri il qrammatik
c h td n ba l olmay b, müraci t m qs dil i l n n sözl r v
cüml l r xitab deyilir. Xitablar ad t n ismin adl q hal nda olub,
isiml rl , isiml mi nitq hiss l ri il v müxt lif ismi birl m -
l rl ifad olunaraq müraci t olunan xsi, xsl ndirilmi ya v
hadis l ri bildirir. Xitablar n i l nilm sind m qs d müraci t
olunan xsin diqq tini c lb etm k, onu ça rmaq, oyatmaq, h r -
k t g tirm k, bir i t hrik etm kdir. B dii d biyyatda xitablar-
dan b diilik vasit si kimi istifad edilir.
Xitablar n n mühüm xüsusiyy tl rind n biri budur ki, onlar n
formas il m zmunu aras nda ziddiyy t olur. Bel ki, xitablar
ad t n üçüncü xsd olan sözl rl ifad olunur. Lakin qar s n-
dak xs – dinl y n , y ni ikinci xs müraci tl i l nir. Onun
formas il m zmunu aras nda ziddiyy t buradan do ur. M s.:
Ç kil, c llad, v t nimd n, ç kil, ç kil. O ul, m n bilir m sevdaya
dü n insanlar ömrünü çürüdür b z n. (S.Vur un) Heyd rbaba,
yolum s nd n k c oldu, Ömür keçdi, g l mm dim gec oldu.
(M. hriyar) v s.
Xitablar n qurulu u. Xitablar qurulu etibaril sad v mü-
r kk b olur. Lakin xitablar n qurulu u cüml üzvl rinin qurulu-
undan mü yy n d r c d f rql nir. Sad xitablar bir üzv uy un
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
229
—
g lir. Mür kk b xitablar is iki üzv (mübt da v onun t yinin )
uy un g lir. El buna gör d sad xitablara b z n müxt s r xitab-
lar, mür kk b xitablara is geni xitablar da deyilir. Sad xitablara
aid misallara diqq t yetir k. M s.: S n m nim ba m ucaltd n,
o lum, Verdin h yat ma b z k, yara q.
Qoy n m dem y bülbül t l ssin,
G zdiyi, gördüyü üç ayd r, air.
S nin ki, kükr y n ilham n, s sin,
M craya s mayan bir çayd r, air. (M.Araz)
eirim, im kd n qanad ist s n,
Yer s insan n n f sil g l.
Dünyada bir damla olmaq ist s n,
Dünyaya s n ümman h v sil g l. (M.Araz)
Ah ç kdim, ba m üst yarpaqlar sdi, gülüm,
S nin q lbin sm di. (B.Vahabzad )
H yat, sevincin q d r zab n da irindir, S ni m naland ran o
ke m ke l rindir. N olub, Mirz , yen qar alar a z-a za verib
n q r lda rlar. ( . f ndiyev) Q tib , g lin örtülü dan mayaq.
(M.S.Ordubadi) Adil, yax olar ki, “ r-arvad” v zin ayr söz
i l d s n. ( . f ndiyev)
Mür kk b xitablara aid misallara diqq t yetir k. M s.:
T rlan t bim! N yatm san, qanadlanmaq vaxt çatd .
Hün ri da çapan F rhad ilham m! Co , yen dal alan
d ryalar kimi v s.
Ey da la an, torpaqla an, ulu babam,
Bu günümd n dün nim uzaqla an, ulu babam.
Kül kl
n, dumanla an ruhumla m n.
Aya a dur, s ninl y m. (M.Araz)
Dün nd n b ri bir heyk l q m m,
Hardasan, hardasan, az ri n m m?
S nsiz heç olmu am, heç kim olmu am,
Bir s fil olmu am, yetim olmu am. (M.Araz)
Dostları ilə paylaş: |