B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
254
—
(M. brahimov) Ancaq M h mm dh s n minin sözü bu oldu:
“Vallah m nim e
yimi, a a, bilmir m ya Heyd rcan körpüsün
apar blar, ya da karvansaraç saxlay b, vermir. (C.M m-
m dquluzad )
4. Az hallarda dild
y ni ayd nla d rma ba lay c s ndan da is-
tifad edilir. M s.:
S riyy gil f aliyy td idi, y ni özf aliyy t d r-
n yi art q i ba lam d .
Bunlardan lav , tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini
laq l ndirm k üçün t rkib hiss l rin aid ortaql söz v birl m -
l rd n, t rkib hiss l rind sözl rin paralel qar l ndan, m nsu-
biyy t kilçisind n, t rkib hiss l rind zaman uyu mas ndan v
s. istifad edilir. M s.: T rkib hiss l rin aid ortaql söz v
birl m l r:
H r da n n alt nda bir airin q bri var, Min anan n
s bri var.(S.Vur un)
Xalxalda göv y n mallar n s si e idilir,
arabir öküzl r öskürü ürdü.T bi t gümü ü r ng boyan r,
yarpaqlar p ç lda r, ulduz-ulduzu ça r r, sevgilil r görü ç x r,
ay nur çil y nd ... (G.Hüseyno lu) Orada q n k skin soyuqlar
ham n b rab r ü üd c k, gün in altun tell ri ham n b rab r
isid c kdir. (C.Cabbarl ) Yava -yava çobanlar n r ngi aç l r,
hallar özl rin g lirdi. (M. brahimov) Çöld , yollar n ba nda q
kül yi at n çap r, hava ulay r, telefon a aclar yekn s q bir s sl
u ulday r, siml r v y lt qopar r. (S. hm dov)
T rkib
hiss l rinin paralel uyu mas , s ralanmas . M s.:
Övladda n v , dövl td d v . Qonaq g lm k sizd n, qonaq q bul
etm k bizd n.
B z n t rkib hiss l rin laq l nm sind m nsubiyy t kilçi-
l rind n d istifad edilir. M s.:
N d ns b y ba n tovlad , r ngi
qaçd .
Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri aras nda
m na laq l ri. Tabesiz mür kk b cüml nin t rkib hiss l ri
aras nda a a dak m na laq l ri var:
1. Birl dirm -sadalama laq si;
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
255
—
2. S b b-n tic laq si;
3. Ayd nla d rma laq si;
4.Qar la d rma laq si;
5. Bölü dürm laq si;
6. Qo ulma laq si.
1. Birl dirm -sadalama laq si. Tabesiz mür kk b cüml nin
bu növü iki v daha art q t rkib hiss d n ibar t olur. T rkib
hiss l rind müxt lif i v hadis l r sadalan r. H min i v
hadis l r ya eyni zamanda, ya da mü yy n ard c ll qla ba verir.
Buna gör d birl dirm -sadalama laq li
tabesiz mür kk b
cüml l r iki növ ayr l r: a)
Eyni zamanl birl dirm -sadalama
laq li tabesiz mür kk b cüml , b) Ard c l zamanl birl dirm -
sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml .
a) Eyni zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür k-
k b cüml . Birl dirm -sadalama laq li cüml nin bu növünd
t rkib hiss l rind müxt lif i v hadis l r sadalan r v h min i
v hadis nin eyni zamanda ba verdiyi öz ifad sini tap r. M s.:
Divar saat n n s si ayd nca e idilir, anan n y r-y
hiss
olunurdu. Gec can verir, üfüql r a ar r, kainat rikt ki çiç kl -
nirdi.Gec böc kl ri s s-s s verib ötür, ç m nlikd ki ya l
qurba alar qurulda rd lar. ( . xl ) K nd itl ri s s-s s verib
hürü ür, at ki n m si v mal-qara s si trafa yay l rd . ( . xl )
H y t-bacalarda ocaq tüstül nir, mallar haylan b Kür tökülür,
q z-g linl r suya enirdil r. ( . xl ) Birisi iç riy girir, o birisi
lind zolaq q bz küç y ç x rd . (S.R himov) Qazan n a z ndan
ç xan bu v düyü iyi trafa yay l rd , ay qaranl ba lam d .
(M. brahimov)
Bu cür cüml l rin n mühüm xüsusiyy ti budur ki, b z n bel
cüml l rd t rkib hiss l rin ham s na aid ortaql bir zaman z rfliyi
olur. Bu ortaql zaman z rfliyind sadalanan i v hadis l rin eyni
zamanda ba verdiyi bildirilir. M s.:
Lal çiç kl rin trini
sin sin ç kdikc yaras sa al r, ayr l n ac lar can ndan ç x r-
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
256
—
d .( .V liyev) Qocal q sözünü dey nd Qüdr tin dili titr di,
sözl ri sdi.( .V liyev) X rmana çatd qda art q gün batm d ,
H s nal n n arvad körp ni silk l y -silk l y ona h zin bir s sl
layla çalma a ba lad . (M. brahimov)
riyir yaz günü quzeyd ki qar,
G zir da dö ünü g linl r, q zlar,
H r bulaq ba nda bir qeyb t olur. (S.Vur un)
Baxd qca insan n gözü qaral r,
air olmayan da x yala dal r. (S.Vur un)
Birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b cüml nin bu
növünd t rkib hiss nin x b rl ri ks r n feili x b rd n ibar t
olur v feili x b rl r eyni zaman kilçil ri il formala r. M s.:
Qon u otaqda z ng s sl ndi, Firuz nin gülü l ri v mahn s
e idildi. B zil ri özünü suya at b
çimir, b zil ri d yast da lar
suyun üzünd
sürü dürürdül r. ( . xl )
Baxd qca insan n gözü qaral r,
air olmayanda x yala dal r. (S.Vur un)
Körp l r gözünd n aralanm r, M sum
yad ndan ç xm rd .
( .V liyev)
Qollar kür kl rinin altnda zilir, topuqlar n dir k q r r,
ayaqlar göy sar dik dayan b köt k gözl yirdi.
B z n t rkib hiss l rinin x b rl rinin ham s ismi x b rd n
ibar t olur v bunlar da eyni kild formala r. M s.:
Ail miz
mülayim, ya ay m z sakit, dolanaca m z mehriban idi. ( .V li-
yev) Cibim dolu, kefim saz idi.(M.C lal) Üfüq ayd n, d niz sakit
idi. (M.Hüseyn)
B z n x b rl rd n biri isim, biri feil ola bilir. M s.:
Qap m zdan bir rus qad n keçirdi v lind bir d st çiç k var
idi. Sazaql bir sabah idi, yel adam k sirdi. (Y.V.Ç m nz minli)
Eyni zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b
cüml l r iki t rkibd n ibar t oldu u kimi, çox t rkibd n d ibar t
ola bilir. M s.:
Qatarlar da a d rma d qca yol q sal r, da lar
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
257
—
ucal r, aran v bütün h r yerin dibin çökürdü. B yin dizl ri
titr yir, li sir, ür yi döyünür, gözün müxt lif eyl r görünürdü.
D niz qudurmu kimi ah qalx r, soyuq kül k sir, s bi dal alar
yorulmaq bilm d n bir-birini qovur, h r üz rind k d rli u ultu
g zirdi. (Y. irvan) Göyl r göz ya ax d r, kül k v y lday b qap -
p nc r ni t qq ldad r, insanlar n d rd-s rind n x b rsiz olan
ya
damc lar yer ç rp l rd . (M.S.Ordubadi) D hlizd su
azal r, köv nd ot qovrulur, tax llar vaxts z saral r, sünbüll r d n
tutmadan nazilib quruyurdu. ( .V liyev)
Eyni zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mür kk b
cüml nin komponentl ri eyni vaxtda ba vermi hadis l ri
bildirdiyin gör , onlar n (komponentl rin)
yerinin d yi dirilm si
m zmunu d yi bilmir.
b) Ard c l zamanl birl dirm -sadalama laq li tabesiz mü-
r kk b cüml . Birl dirm sadalama laq li tabesiz mür kk b
cüml nin bu növünd t rkib hiss l rind müxt lif i v hadis l r
eyni zamanda deyil, mü yy n ard c ll qla öz ifad sini tap r. M s.:
Z ngin s si k sildi, d rs ba land . At arabas Qarao lan stansiya-
s na çat r, poçt t hvil verilir, m ktublar ünvan na çatd r l r-
d .( .V liyev) Y hya Kamal oxuyur, Sar q z hesablay r, Zahirov
balaca qara d ft rin qeyd edirdi.(M.C lal) Rza xan aya a
durdu, v zirl r d , qonaqlar da qalxd lar. (M. brahimov) Z ng
çal nd , u aqlar sinif dolu dular, mü lliml r n zak tl vidala b
ayr ld lar. (M. brahimov)M n ged c kdim, yen Süs n xala döyü-
l c kdi, Ha m papirosunu divar dal nda gizl d c kdi. ( bülh -
s n) Noyabr n yeddisind u a da lar n n üz rind ki buludlar
yoxa ç xd , h rin traf ndan duman ç kildi. ( .V liyev) Bir az
sonra göyün üzünü qara buludlar örtdü, gün gözd n itdi.
(Y.V.Ç m nz minli) Abbasqulu b y aya a qalxd , K rb lay da
durdu. (F.K rimzad )
r f ona g tiril n at n belin qalx b
dördnala çap r v bir anda me nin qaranl nda gözd n it rdi.
( . xl )
Me nin d rinliyind n at f nx rt s e idildi v sonra da