B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
242
—
nsanlar sad cüml l rd n istifad ed rk n
ayr -ayr fikri v
hadis l ri sad c olaraq sadalay r v bunlar bir-biri il laq l n-
dirmir. Lakin mür kk b cüml dild fakt v hadis l ri bir-biri il
möhk m kild ba lam olur. M s.:
O a lay r. Bu gülür. O
i l yir. Bu yat r v s. kimi cüml l rd hadis l r sad c olaraq
qeyd edilmi v laq l ndirilm mi dir.
O a lay r, bu is gülür.O
i l yir, bu is yat r cüml l rind v ziyy t tamamil ba qad r.
Burada hadis l r bilavasit laq l nmi v hadis l r modal
qiym t verilmi dir. Eyni fikri h m sad , h m d mür kk b cüml
klind ifad etm k olur. M s.:
S limin bel s bi dan d n
birinci d f e idirdim. –
Birinci d f e idirdim ki, S lim bel s bi
dan r.
Mür kk b cüml nin
h r bir t rkib hiss si, y ni h r bir kompo-
nenti sad cüml y ox ay r. Sad cüml kimi mür kk b cüml nin
h r bir t rkib hiss si ba v ikinci d r c li üzvl rd n ibar t olur.
Mür kk b cüml nin h r bir t rkib hiss si d cütt rkibli v ya t k-
t rkibli cüml kilind formala r. Mür kk b cüml nin h r bir
t rkib hiss si d sintaktik laq l rl laq l nir. Bu ox arl qlara
baxmayaraq, mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini h qiqi m nada
müst qil sad cüml hesab etm k olmaz. Çünki mür kk b cüml -
nin bütün t rkib hiss l ri m na v intonasiya c h td n birl
r k
bir tam t kil edir. S sl r birl
r k qovu uq s s,
sözl r birl
r k
mür kk b söz m l g tirdiyi kimi, cüml l r d birl
r k daha
böyük sintaktik vahidl r, y ni mür kk b cüml l r m l g tirir.
g r mür kk b cüml ni sad cüml l r parçalasaq, vv lki m na,
intonasiya yox olar. Bunu
“M n bilir m, s n n etm k ist yirs n"
cüml sini iki cüml y ay rmaqla görm k mümkündür:
"M n
bilir m". "S n n etm k ist yirs n?"
Mür kk b cüml nin ayr -ayr t rkib hiss l rini biz rti kil-
d ona gör "sad cüml " adland r r q ki, sad cüml nin qurulu
xüsusiyy tini yax bilirik v bu sasda mür kk b cüml ni trafl
t hlil ed bil rik.
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
243
—
Qeyd: Az rbaycan dilçiliyind mür kk b cüml müx-
t lif istiqam tl rd t dqiq olunmu dur. Bu bax mdan
.Z.Abdullayevin (Müasir Az rbaycan dilind tabeli
mür kk b cüml l r. Bak , Maarif, 1974; Sintaksisin
aktual m s l l ri. Tamaml q budaq cüml si. Bak ,
1987), H.A.Bayramovun (Müasir Az rbaycan dilind
tabesiz mür kk b cüml l r. Bak , 1960), N.Abdulla-
yevan n (Müasir Az rbaycan dilinin sintaksisi üzr
xüsusi seminar materiallar . Bak , “Maarif” n riy-
yat , 1975), K.Abdullayevin (Az rbaycan dili sintak-
sisinin n z ri probleml ri. Bak , Maarif, 1999,
2016), F.A.C lilovun (Mür kk b cüml sintaksisi.
Bak , “Maarif” n riyyat , 1983), X. .M mm dova v
.H.Cavadovun (“Tabeli mür kk b cüml l rin se-
mantik-qrammatik xüsusiyy tl ri. Bak , Müt rcim,
2000), .M. liyevin (Tabeli mür kk b cüml l r v
onlar n xüsusiyy tl ri. Bak , “Maarif”, 1992) v di-
g rl rinin t dqiqatlar n xüsusi olaraq qeyd etm k
laz md r.
Mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndir n vasi-
t l r. Mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini laq l ndir n vasit l r
a a dak lard r:
1. ntonasiya. ntonasiya mür kk b cüml nin t rkib hiss l rini
laq l ndir n n q dim vasit dir. ntonasiya canl dan q dilind
indi d mühüm rola malikdir. Mür kk b
cüml nin t rkib hiss -
l rini laq l ndirm k üçün ba qa vasit l r olduqda da in-
tonasiyadan istifad edilir. Lakin heç bir ba qa vasit olmad qda
t rkib hiss l ri laq l ndirm k üçün sas yük intonasiyan n
üz rin dü ür. M s.:
Vaxt g l nd qoyun dib y sa l r, ilan südü
içir, yerin q z l qoyub gedirdi. ( .V liyev)
Budur, s n buyuru-
ram, g r k bu gün mamverdinin q z qay ts n atas n n evin .
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
244
—
( .Haqverdiyev)
M n bilir m, t qsir m nim yolda mdad r. Get -
ged ehtiras artd , tamah güc g ldi. ( .V liyev)
mran cavand r,
qoy indi o i l sin. ( . xl )
M n t l b ed c y m, sizin m s l niz
raykomun bürosunda h ll edilsin. ( . xl )
N q d r ömrüm var,
g zib dola acam. ( . xl )
Amma u aqd r, gözümd n qoya
bilmir m. ( . xl )
Bu cüml l rd t rkib hiss l ri aras na
tabesizlik ba lay c lar
da art rmaq olar.
Qeyd: ntonasiya mür kk b cüml nin t rkib hiss -
l rini laq l ndirm kl yana , h m d fikrin, m na-
n n düzgün çatd r lmas nda mühüm rol oynay r.
ntonasiya m nan n çatd r lmas nda da mühüm rol
oynad na gör mür kk b cüml nin komponentl ri
aras nda intonasiya-m na taml na, bütövlüyün
diqq t yetirm k olduqca vacibdir. Dem li, mür kk b
cüml nin formala mas nda intonasiya-m na taml ,
bütövlüyü mühüm h miyy t malik olan qrammatik
vasit rolunu oynay r. Odur ki, mür kk b cüml ni
mü yy nl dir rk n onun komponentl rinin into-
nasiya-m na c h td n birl m sin diqq t yetirm k
laz md r. Bel ki, mür kk b cüml sad cüml l rin
intonasiya v m na bax m ndan bütöv halda, tam
halda birl m sind n m l g lir. Mür kk b cüml ni
formala d ran sad cüml l r ayr -ayr l qda bitmi
fikir ifad ets d , ayr -ayr l qda sad cüml l r ox-
asa da, onlar mür kk b cüml daxilind öz müst -
qilliyini qorumur, eyni zamanda onlar intonasiya
bax m ndan bitmir. Vahid intonasiya, vahid m na al-
t nda birl m y n sad cüml l r mür kk b cüml
m l g tir bilmir. Bir daha qeyd ed k ki, mür kk b
cüml ni formala d rmaq üçün ayr -ayr sad cüm-
l l r vahid intonasiya v vahid m na alt nda birl -
B u l u d x a n X
L L O V
M Ü A S R A Z
R B A Y C A N D L
—
245
—
m lidir. Bel olmazsa, onda ayr -ayr sad cüml l r
öz intonasiyas v m nas il bir-birind n f rql nm li
olacaqd r, n tic d mür kk b cüml formala maya-
caqd r
1
. M hz bu m nada “Ramiz qap n açd ”,
“Abbas ki i çox dedi”, “Soyuq hava iç ri doldu”,
“B ir e itm k ist m di”, “Ya
ba lad ”, “Bird n
hava qarald ” cüml l ri sad cüml l rdir. Ancaq bu
sad cüml l rin müvafiq g l nl rini vahid m na v
intonasiya alt nda birl dirm k, mür kk b cüml
formas na salmaq mümkündür. M s l n: Ramiz qa-
p n açd , soyuq hava iç ri doldu. Abbas ki i çox
dedi, B ir e itm k ist m di. Bird n hava qarald ,
ya
ba lad . Dem li, intonasiya-m na taml , bü-
tövlüyü mür kk b cüml nin formala mas nda mühüm
rol oynay r. H tta intonasiyadan as l olaraq bir mü-
r kk b cüml ni müxt lif variantlarda oxumaq müm-
kündür
2
. M s l n, “Mü llim cavab t l b edir, agird
biletd ki suallara bax b h y can keçirir” mür kk b
cüml sini formala d ran komponentl ri (sad cüml -
l ri) a a dak variantlarda oxumaq olar:
1) Komponentl rin h r birinin vv lind s s tonunu
yüks ltm kl v h r birinin sonunda s s tonunu h -
miyy tli d r c d a a endirm kl , h m d birini
komponentd n (cüml d n) sonra cüml nin bitdiyini
bildirm k üçün uzun fasil etm kl oxumaq iki sad
cüml ni meydana ç xara bil r.
2)
g r komponentl r (cüml l r) sadalamaq intona-
siya il oxunarsa, y ni eyni intonasiya il oxunarsa
1
N. hm dov. Mür kk b cüml haqq nda ümumi m lumat n intonasiya-m na
t hlili z minind t drisin dair. – Az rbaycan dili v d biyyat t drisi. Bak ,
1979, 1, s.29-34
2
N. hm dov. Mür kk b cüml haqq nda ümumi m lumat n intonasiya-m na
t hlili z minind t drisin dair. – Az rbaycan dili v d biyyat t drisi. Bak ,
1979, 1, s.29-33