Dialektik coğrafiya
39
İkinci önəm
Dialektik coğrafiya elmi tədqiqatın
effektliyi
Dialektik coğrafiya elmi tədqiqatın effektli önəmi
*Elmi biliyin emprik və nəzəri önəmi. Elmin hər hansı bir sahəsi – öz növ-
bəsində emprik faktlara, nəzəri yanaşma və dərk etmə formalara, konseptual
məsələlərinin təhlili və nəticələrinə əsaslanır.
39
Coğrafiya
elmi təfəkkürün mü-
hüm əlaqələrini əks etdirən nəzəri biliklər özünün məntiqi strukturu və effektli
xarakteri ilə gerçəkləşir.
Elmi araşdırmaların emprik və nəzəri çərçivəsinin struktur məzmununda
coğrafiya elmi təfəkkürünün dinamik effektliyinin məsələsi aktuallıq kəsb edir.
Aktuallıq onunla ölçülür ki, coğrafya elmi təfəkkürünün formalaşdırdığı bütün
inkişaf mərhələlərində empirik nəzəri tədqiatlar önəmli olmuş və olmaqdadır.
XIX əsrin sonu və XX əsrin əvvələrində coğrafiya elmi araşdırmalarında
dialektik kateqoriyalarının rasional istiqamətli mövqelərinin üstünlüyü önəmli
təşkil edirdi. Bu dövrlərdə elmi biliyin emprik və nəzəri sistemli təhlillərində,
coğrafiya elmi tədqiqatlarda fələsəfi biliklərin
üstünlük təşkil edilməsi; coğrafi
mühitin insan cəmiyyətinin varlığının dialektik vəhdətində yeri və məs-
kunlaşması ideyasının gerçəkləşməsi; coğrafiya elmində dinamik ərazi – is-
tehsal strukturların müəyyənedici əhəmiyyəti, praktikası və s. məsələlər ya-
39
Кант И. Сочинение. Том 3. М., 1968.
İ.Kant:
Alman flosofu
İ.Kandın fikrinə görə “Adi bilik yalnız struktur elmli
vəhdət hesabına
elmi bilik olur, başqa sözlə, biliyin sadə
aqreqatından sistemə çevrilir”.
Ağazeynal A. Qurbanzadə
40
radıcı diskusiyalarının mərkəzində yerləşirdi. M.Bornun ifadəsi ilə desək,
“təbii-elmi idrakın hər bir fazası öz dövrünün fəlsəfi sistemi ilə üzvi sürətdə
bağlıdır”.
40
Coğrafiya elminin tarixi inkişafının mənbələrində biliyin emprik səviyyəsi
coğrafi obyektlərin (müşahidə, təsvir, eksperiment və s.) qanunayuğunluqları-
nın dərk edilməsi ilə əlaqələndirilir. Bu məqsədlə coğrafi
biliklərin sintezi və
miqyası, obyektiv tədqiqat motivləri ilə önəmə gətirilir və emprik - nəzəri təs-
nifat göstəricilərini xarakteriza edən konstruktiv elmin tədqiqat obyektinə çev-
rilir.
41
Bu yanaşma tərzinə uyğun olaraq coğrafiya elmində tədbiq olunlan CİS
(coğrafi informasiya sistemi), kartoqrafik yanaşmalar, ideal modellər və s.
araşdırmalarının nəticələri elmi-praktiki baxımdan daha effektli hesab edilir.
Buna görə də, emprik nəzəri coğrafi biliklər hər şeydən əvvəl rasional idrakın
metodoloji tədqiqatının təsnifatında mühüm əhəmiyyət kəsb edir.
*Coğrafiya elmi məntiqinin struktur formaları.
Coğrafiya elmi idrakın
məntiqinin əsas formalarında biri = coğrafi tədqiqatlarında
fakt = dəyərləridir.
Təhlillər göstərir ki, tədqiqat prosesində struktur təlim formasında fakt ilə
nəzəri baxışlar arasında dialektik oxşar kodlar və qarşılıqlı “reaksiya”sı möv-
cuddur. Bu “reaksiya” bir sistem forması kimi coğrafiya elminin struktur təh-
lili zamanı fakta çevrilir. “Fakt və nəzəriyyə elmi tədqiqatın
müxtəlif, bir-biri-
nə əxs olunan sonluqlardır, bilik sisteminin effektli formasının tamamlanmış
naliyyəti, idrakın növbəti mərhələsində özü fakta çevriləcək səhih elmi nə-
zəriyyənin qurulmasıdır”.
42
Coğrafiya elmində dialektik fakt anlayışının müəyyənliyi çoxcəhətli və
problemli məntiqdir. Elmi araşdırmalar məqsədində istifadə edilən faktlar ilkin
mənbə kimi kəmiyyət və keyfiyyət fonunda fəaliyyət göstərir. Elmi idrak üçün
faydalı sayılan ayrı-ayrı coğrafi faktlar nəzəri məsələlərinə aydınlıq gətirmə-
sində iştirak etməsinə baxmayaraq, onun tamamlanmasına
tam önəm vermək
qabiliyyətinə malik deyildir. Mahiyyət ondan ibarətdir ki, riyazi-statistik, sis-
tem-struktur elmi ideyalarına söykənən məntiqi təlimlər coğrafiya elminin nə-
zəri baxışlarının ümumiləşdirilməsində aktivlik nümayiş etdirir. Məntiqi ba-
xımdan faktlarla nəzəri baxışlarının dialektikası səbəbindən coğrafiya elmi tə-
fəkkürünün formalaşması tərzi və interpretasiyası tədqiqatçının yeni ideya isti-
qamətini müəyyən etməklə yanaşı, həm də onu səmərəli hala çevirir.
40
Борн М. Физика в жизни моего поколения. М., 1963.
41
A.A.Qurbanzadə. Regionalogiya. Bakı, 2013.
42
П.В.Копнин. Диалетика как логика и теория познания. М., 1973.
Dialektik coğrafiya
41
Coğrafiya elminin tədqiqat sistem mənbəyinin funksialarından biri də id-
rakın
ideya gerçəkliyi
hesab olunur. Elmi mənbələrdə “İdeya =
obyektiv real-
lıq hadisələrinin fikrən mənimsənilməsi prosesi olub,məqsədlərin və idrakın
sonrakı davamının proyeksiyalarını ehtiva edir”.
43
İdeya öz mənasına görə
məntiqi təfəkkürün anlayış formasına yaxın olmasına baxmayaraq, bunlar
arasında müəyyən yanaşma fərqləri də mövcuddur. Məsələ ondan ibarətdir ki,
hər bir ideya anlayış olduğu halda, hər hansı anlayış ideya ola bilməz. Mə-
sələn, coğrafiya elmində “təbii zonalar” anlayışı konkret təbii kompleks an-
layışlar olmaqla yanaşı, həm də təbii zonalarını əmələ gətirən həmin nəzəri ba-
xışlarının əsasını təşkil edən ideyalardır.
Nəzəriyyə ilə ideyanın əsas fərqi = elmi nəzəriyyə həm baxılan ideyanı, həm
də ondan yaranan anlayışlarını özündə sintez edir və reallaşdırma funksiyası-
na malikdir. Coğrafi təfəkkürə əsaslanan tədqiqat ideyalar dialektik vəhdədi-
nin sintezini yaradır,elmin nəzəri istimaqətini aktivləşdirir.
Coğrafiya elmi təfəkkürün mənbələrindən sayılan
prinsip = hər hansı bir
konsepsiyanın effektli nöqtəsidir. Prinsip elmi nəzəri baxışlarının əsasını təş-
kil etməklə yanaşı, coğrafi elmi biliklərinin bir sistem halında birləşdirməsinə
imkan yaradır.
Elmi tədqiqatlara kompleks ynaşmaq,onu yaradan nəzəri baxışların dayaq
nöqtəsinin bir qayda olaraq prinsipin dialektik vəhdədini müəyyən etdikdən
sonra başlanır. Prinsip sükünətli deyildir, daimi olaraq ritmikdir. Məsələn,
coğrafi mühitin elmi prinsipi aristotel məntiqindən başlamış müasir qeyri-səlis
(L.Zadə məntiqi) nəzəriyyəsinə qədər öz inkişafında
ritmik olaraq dəyişiklik-
lərə məruz qalmışdır.
Elmi tədqiqatlara kompleks ynaşmaq, onu yaradan nəzəri baxışların dayaq
nöqtəsinin bir qayda olaraq prinsipin dialektik vəhdədinin müəyyən etdikdən
sonra (o cümlədən cəmiyyətin dialektikasnda) fəaliyyət göstərir. Coğrafiya
elmində prinsip ideyası daimi olaraq coğrafi mühitlə əlaqədar olaraq cəmiyyə-
tin dialektikasının inkişafının ritmlərini yaradır və inkişaf etdirir.
43
Философский энциклопедический словарь. М., 2002.
A.Eynşteyn:
“Təbiətdən dəqiq formulə edilmiş-eksperimental yolla qaza-
nılmış çoxsaylı faktların ümumi cəhətlərini əks etdirən ümumi
prinsiplər çıxarılmalıdır. Deduksiyalar üçün əsas rol oynaya
bilcək tamamilə əhəmiyyətsizdir, belə ki, o, emprik müəyyən
edilmiş qanunanuyğunluqlar ilə iş görməyə qadir deyildir”.