Microsoft Word Son redakt?Araz b?y?

olmu dur. Ancaq, ill r boyu insanları öz etgisi altına alan inancların etgili 
duruma g lm si 2 v  ya 3 yüz ilin ürünü yox, b lk   n azı minl r ilin v  
h tta 10-min ill rin yeni li-yoxu lu sür cinin sonucudur. Az rbaycan is , 
bu  sür c  içind   sisteml mi   v   bu  uy arlı ın  vaz  keçirilm z  t rkib 
hiss sin  aiddir. Sayılı tarix ara dırma m rk z v  inistitotlarına gör , M.Q. 
4-cü  minillikl rd   Orta  asiya  v   Ön  asiya  bölg l ri  Türk  etnik  sistemi 
altında  oldu unda  çe idli  Türk  g l n kl rinin  d   g li m   alanına 
çevrilmi dir.  
Son  zamanlar  “Tarix  Sumerl rd n  ba lanır”  dü ünc sinin 
yayqınla masıyla  Az rbaycan  v   Anadolu  tarixinin  d   bulanıqlı ına  son 
qoyulmaqdadır.  Çünki,  Az rbaycan,  Anadolu  v   Quzey  raq,  Seyhun-
Ceyhunla D cl -Firatı birl dir n orta zolaq, ba qa anlamda is  iki geni  
alanın  orta  yaylalarıdır.  Sumerl rin  dünyanın  ilk  m d ni  toplum 
adlanılması, Az rbaycanın da bu m d niyy tl  yaxın ili gid  olmasını v  
ya  n  azından  bu  m rk zin  biti ikliyind   yerl m sini  göst rm kd dir. 
Bel   ki,  M.Q.  n  azı  5  min  illikl rd n  ba layan  Orta  asiya  axınları 
Qarad niz,  A d niz,  X z r  v   K ng r  körf zi
86
 arasında  yurd  salmı ,  bu 
böyük  sulardan  etgil n n  kiçay  arası
87
,  Araz-Kur  v   Urmu,  Van,  Azaq, 
Göyc  kimi suluq bölg l rd  yayılmı dırlar. Sumerl r  kiçay arası v  daha 
güney  – K ng r  q d r ç kils l r d , eyni kökd n v  haman axından olan 
Quttil r v  Lullubil r d , X z r D nizi v  Urmu-Van-Göyc -Azaq göll ri 
arasında böyük güc m rk zi yaratmı ,  kiçay arası sınırlarında Sumerl rl  
v   az  sonra  Elamlarla  birl mi l r.  Ba qa  yandan  Quttil r   daha  yaxın 
m saf d  olan böyük Elam dövl ti v  yen  quttil r  biti ik olan Anadolu 
Orartoları  görünm kd dir.  Bunlar  v   bunlara  b nz r  bir  çox  örn kl r 
bugünki Az rbaycanın Etnoqrafikini v  özül da ını ulu durmu dur.  
 
Qissaca,  tarixs l  faktlara  gör ,  M.Ö-sind n  günümüz d k  uzanan 
bir  k sintisiz  tarix  axı ı  aydıncasına  görünm kd dir.  Bel   ki,  K ng r 
Körf zi  alanında  Sumerl r,  biraz  quzey   sarı  Zagrosu  da  için   alan 
Elamlardan Ön asiya, Kiçik asiya, Orta asiya v  daha öt d  Sibir,  til v  
Avrupaya  ç kil n  torpaqlarda  qurulmu   mperaturluqlar  v   böyük 
                                                 
86
 K nk r:Smerl rin özl rini s sl diyi ad/Sumerl rin ya adı ı bölg nin adı. Körf z:x lic  
87
 D cl -F rat çayların arası. 

---

 
57
dövl tl r  ProTürk,  ProtoTürk,  EskiTürk,  OrtaTürk  v   Ça da Türkl rinin 
el  v   el  birl m l ri  olmu durlar.  Onlar,  bir  kök,  bir  özül  v   bir  ulus 
olsalar  da,  geni   torpaqlarda  yay ın  olduqlarına  gör ,  çe idli  etnik  v  
xalqlarla qon uluq etmi , dil, g l n k v  ya am alı -veri i sonucunda öz l 
kimlik  v  çe idli adlara yiy l nmi l r. Bugün tam  minlikl  dem k olar 
ki,  dünyanın  heç  bir  etniks l  qurumu  v   varlı ı,  Türk  ulusu  kimi  çe idli 
adlarla  s sl nilm mi dir.  H r  hansı  bilims l  n d nl rd n  asılı  olsa  bel , 
Milad Önc sind n günümüz  uzanan tarix ardıcıllı ı göst rir ki, Sumerl r, 
Elamlar,  Quttil r,  Lullubil r,  Subarlar,  Mannalar,  Hurril r
88
,  Kassil r, 
Orartolar
89
,  Hittil r,  Midiyalar
90
,  Turukil r,  “Gilzan,  Zamua,  Qızılbunda, 
Allabria, Karalla, Bu ta, M ssi, Surikas, Alatey , Ui di , Zikertu, Andia, 
Subi,  Sanqibutu,  Puluadi,  Saklar
91
,  Qam rl r,
92
Massagetl r,  Kassil r, 
Kaspil r,  Ar akla,
93
 Atropatenl r,  Hunlar,  Tabgaçlar,  GökTürkl r,
94
 
Uy urlar,  X z rl r,  Sabırlar,  Avarlar,  Q nq ll r,  Türke l r,  Qarluqlar, 
Peç n kl r,  Uzlar,  Bul arlar,  Finl r,  Qıpçaqlar,
95
Qaraxanlılar,  Albanlar, 
Aranlar, Az rbaycan Sacil ri, Az rbaycanlıla mı   r b R vvadil r, Araz-
Kür 
ddadil ri,  irvan ahlar,  X l cl r,    O uzlar,  S lcuqlar,  Atab ylil r, 
Qırqızlar,  Qazaqlar,  Türkm nl r,  Üzb kl r,  Türkmanlar
96
,  Eld nizlil r, 
Monqol-Türk  birliyi,  Q zn vil r,  Xar zmil r( ahlılar),  Osmanlılar, 
Qaraqoyunlular,  A qorunlular,  S f vil r,  Az rbaycan  Xanlıqları, 
Av arlar, Qacarlar v.b. kimi  el v  el birl m l ri bir etnikd n, bir dild n, 
bir özül da dan y `ni Türk Etnolojisind n tör nmi  v  çe idli Türk soy v  
Türk boylarını yaratmı dır. Yuxarıda da qeyd olundu u kimi, Az rbaycan 
bu  böyük  Etnoqrafik  v   Etnolinquistik  dayr nin  batı  körpüsüdür. 
Eramızdan qabaq 2-ci min illiyin axırı, 1-ci min illiyin  v ll rind  Zaqros 
da ları  bölg sind   b `zi  kiçik  b ylikl r  yarandı.  Gilzan,  Zamua, 
Qızılbunda,  Allabria,  Karalla,  Bu ta,  M ssi,  Surikas,  Alatey ,  Ui di , 
                                                 
88
 (Xurril r) 
89
 (Urartu) 
90
 (Madlar) 
91
 ( skifl r, quz) 
92
(Kimmerl r)   
93
 ( r kil r,Partlar,
kanlar) 
94
 (Göytürkl r), 
95
 Kumanlar), 
96
 (Türkman Eli, Türkmaniy ,  raq v  Suriya Türkl ri) 

---

Zikertu, Andia, Subi, Sanqibutu, Puluadi v  dig rl ri vardı. Ancaq onların 
n qüdr tlisi Zamau idi...
97
 
 
Az rbaycanda Türk mill tinin g li m si! 
 
Dünyanın  n  adlım  bilim  inistutlarının  son  ara dırmalarına  gör , 
Türkl rin  ata  yurdu  yalnız  Orta  asiya  yox,  daha  geni   alanı  için  
almı dır.“Türkl rin  sil  ilkin  v t nl ri  olmu   Orta  asiya  yalnız  X z r 
d nizi v  Aral gölü arasındakı  razil  m hdudla mamı , b lk  o, Oral v  
Altay da ları arasındakı  razid n geni , y `ni böyük, onun  rq kanununda 
Balxa   gölü,  q rb  kanununda  X z r  d nizi  v   m rk zind   Aral  gölü 
yerl ir.  Dem k  bütün  Az rbaycan,  X z rin  trafı,  Z ngan,  Q zvin, 
H m dan v  h tta ça da  Türkiy nin  rqi v  m rk zi d  Türkl rin  sil v  
ilkin v t nl rinin bir qism ti olmu dur.”
98
 
 
      Bu torpaqların z ngin do ası, heyvandarlıq v   kinçiliy  uy un 
oldu u,  geni   kütl   axınına  n d n  olmu dur.  Bel ki,  M.Q.  5  v   6-ci 
yüzillikl rd n  ba layaraq  Sumer  axınları  il   yana ı  çe idli  axınlar 
k silm k bilm mi dir. Bu axınların g n llikl  barı  içind  olması v  qan 
tökülm d n, basqı yapılmadan g rç kl nm si g lm l rl  yerlil r arasında 
olan  ünsiyy t  v   yaxınlı ın  göst rg sidir. 
lb td   b zi  zamanlar 
toqqu maların  da  istisna  olmaması  görünm kd dir.  Ancaq  köçm nl rl  
yerlil r  arasında  olan  basqılı  ili gil rin  bir  çoxu  da  göz   çarpmaması  v  
olan  qaynaqlardan  l   g lir.  Bir  çox  tarixçi  bilginl r   gör ,  yeni  köçl r 
bugünkü  Az rbaycan  v   h nd v ri  üçün  güc  birliyi,  insan  çoxlu u, 
ya ayı   bölg l ri,  qar ılıqlı  ilgi  alı -veri l ri  v   yava -yava   h rl m  
m d niyy t sistemini  rm an  g tirmi dir.  H r köç  özüyl  çe idli ya am 
t crüb sini g tir rk n, ba qa köçl rd  d  t crüb  qazanma ı bacarmı dır. 
Bu  köçl rin  uzun  sürm si  v   qalib n  bir  v   ya  iki,  üç  yaxın  zolaqlardan 
olması da el birl m l ri v  tale birl m l rini olu durmu du. Bel ki, yol 
uzaqlı ı, f sill rin d yi k nliyi, bölg  v  daglıqların s rtliyi, v h i heyvan 
                                                 
97
 Arazo lu, Müxt s r Az rbaycan Tarixi, BAB kitabxanası yayını, Bakı 2000. s21 ). 
98
 (*Prof. Zehtabi,  slama q d rki  ran türkl rinin dili v   d biyyatı,  xt r n riyyati, 
T briz, 2001, s9). 

---