Microsoft Word Son redakt?Araz b?y?

 
27
Açıqcası,  “Az rbaycan  M rk zli  Dü ünc   Sistemi”  diy   terminin 
slind   sistem  kimi  alqılanması  do ru  deyildir.  H rgah,  sistem  sözünü 
termind n  alarsaq  ortada  qalan  “Az rbaycan  M rk zli  Dü ünc ”  sözü 
yerd   qalacaqdır.  “Az rbaycan  M rk zli  Dü ünc ”  deyimin   diqq tl  
yana arsaq ortaya çıxacaq ilk sor u bel  olacaqdır: Hansı dü ünc ? kim  
(kiml r ) aid olan dü ünc ? N  tipli dü ünc  (siyasal, ekonomik, ekolojik, 
ideolojik  ...)?  Sözsüz  ki,  bu  sor uların  h r  birini  çe idli  s fs t l rl  
yanıtlamaq  olar.  Ancaq  n   olursa,  sonucda  bir  olumsuz  tablonun  ortaya 
çıxması  qaçırılmaz.  Yen   d ,  “Az rbaycançılıq  ideolojisi”!  Eynil n 
Üzb kistan, 
Tataristan, 
Qırqızıstan, 
Qazaqıstan, 
Türkm nistan, 
Türkmanıya,  Türkiy   v   Q.Qıbrıs  deolojil ri  kimi  Türkçülükd n  qaçı , 
üzd  ba ımsız,  slind  is , Türklükd n ba qa çe idli özg likl r  ba ımlı! 
Bu  ideolojik  terminl rin  ba lıca  bir  v t nda lıq  anlamı  da ıdı ı  b llidir. 
Bu dü ünc  sisteml rin amacı is  ana ideolojid n aralanmaqdır.  
 
Bu  haqda  daha    f al  olan  yazarlarımızdan  biri  d   d y rli  q l m 
sahibi  sayın  ıq  Sönm z,dir.  ıq  b y   gör ,  sistem,  var  olması  g r k n 
olu umlar  birliyidir.  Bu  anlamdan  bel   g lir  ki,  var  olmayan,  yalnız 
varsayılan  motivl r  üz rind   sistem  qurulamaz! 
ıq  b y,  ilk  ba dan 
m s l  il  ba lı terminolojik davranma a üstünlük verirdi. Ancaq, g r k n 
l diril ril  d  göz l ip ucuları göst rir. Öz llikl  onun v  sayın Güntay 
b yin sistem termini üz rind  dayanmalarından m n d  öz payımı aldım. 
El  bundan sonra daha çox öyr nm y  ç kilib, Türkiy d  ya ayan sevimli 
arxada ım Umud Evr n b yin yardımıyla sisteml rl  ba lı qaynaq kitablar 
ld   etdim.  Bu  ki,  sistem  yalnız  qurulu lu  birikiml r  üz rind   ola  bil r 
sözüyl   ba lı  dövl t  sisteml ri  ba da  olmaqla  bir  çox  orqanik  sisteml ri 
öyr nm y  çalı dım. Aradıqca, çe idli orqanik sisteml rin arxasında öz l 
dü ünc   v   idealların  oldu una  min  oldum.  min  oldum  ki,  var  olan 
bütün siyasal sisteml rin do madan önc ki durumları idealist v  ideolojik 
t m lli  olmu dur.  H tta,  n  marksist  sisteml rin  do u unda  bel , 
idealizmin  ana  rolu  olmu dur.  Veril r   gör ,  h r  qurulu un 
sisteml m sinin arxasında o qurulu un ideyası yatmı dır. Dü ünülm d n 
bir-birind n  ba ımsız  v   cansız  biriml ri  z ncirl yib  canlı  orqana 
dönü dürm k  mümkün  deyildir.  Bu  dü ünc   sür ci  var  olu un  özünd n 
daha  rk n  sisteml m   sür cin   girir.  Sözsüz  ki,  var  olu uma  yalnız 

---

somutca  baxmaq  düzgün  deyildir.  H r  n sn ni  geni   dördgen
43
 içind  
sıxı dırma ın  bilims l  anlamı  yoxdur.  “M n  varam,  çünki  varam” 
anlamıyla “M n varam, bu üzd n olmalıyam” kimi deyim, iki ayrı-ayrı yol 
x rit sidir. Birinci büs-bütün bir somutdur.  namsız, inadsız, var olan bir 
bütünün atom bölm si!  ikincisi bizi arxasıca ç k n bir soyutdur.  namlı, 
inadlı,  var  olan  bir  bütövün  sınırsız  bölüml rinin  bir  varolu u!  Biz, 
ikincisinin  axtarı ında  ik n  birinciy   sancaqlanmalıyıq.  Yoxsa,  keçmi  
acıların unudulması mümkün olası deyil! 
 
Son 20-illik ulusal b lg l r  dayanaraq “Az rbaycan Türk Mill ti” 
anlayı ının Güneyd n pöhr nm sini görm kd yik. Bu, Güneyd ki sür cin 
normal  görüntüsüdür.  Güney  Az rbaycan  milli  h r katının  dinamikası, 
f ls f c  Türklük v  ideolojikc  Türkçülükdür. Bu qonuda dartı acaq çox 
bir  sorun  olmamalıdır.  Xordad  (May)  ayaqlanmasındakı  ulusal  kimlik 
bilincin  dayanan sloqanlar bunu el  d rin isbatladı ki, artıq ufaq  übh y  
bel ,  yer  qoymadı.  Dem k,  “Haray-haray,  M n  Türk m”,  “T briz-Bakı-
Ankara, Türkl r hara,  Fars  hara”, Bozqurd simg si v  ba qa izl ml r bu 
h r katın Az rbaycan M rk zli Türkçü düz ni yolunda oldu unu göst rdi. 
Bel   olan  halda,  n d n  bu  h r katın  özn l  v   sür c  içind   n sn l 
sisteminin olu ması g r km sin? Bir çox solçu, b `z n d  milli h r katçı 
t r find n sisteml m  sorunu qorxunc bir dev  b nz tilir. Sanki, Güney 
h r katı  dü ünc   sistemin   girinc   PanTürkizm  ayaqlanıb  bütün  dünyanı 
udacaqdır!  Sol  qullu unda  olanların  halını  dü ünm k  ç tin  deyil,  amma 
ulusal  d rinliy   varmı   olan  b `zi  mill tçil rin  ür k  bulanması  n d ndir? 
Qısaca  Sistem
44
 n dir?  Sad   anlamla  sistem  v ya  düz n k  bir  n sn nin 
v ya  orqanın  ulu masına  g r k n  soyut
45
 ba ımsızları  ba ımlı  hal  
g tirm k  v   birg l dirm kdir.  Sistemi  yalnız  var  olan,  var  olma  ansı 
bulan  olu umlara  ba lı  etm k  do ru  deyildir.  Sistemin  var  olmasında 
onunla ba lı olan bütün müc rr d amill r ortaqdırlar. Bu ortaqların yalnız 
ba ına bir anlam ifad  etm si imkansızsa, birlikd ki bütünü bir var olu un 
n d nini olu durur. Bu birlikl rin  n üstün amacı bir dü ünc nin n sn l  
çevirm sidir.  Orn k  üçün,  insan  orqanizmasını  göz   alalım.  Beyin,  ür k, 
                                                 
43
 ç rçüv  
44
 Düz n k 
45
 müc rr d, bir y 

---

 
29
göz,  l,  qulaq,  burun,  dil  v.b.  t k  ba ına  dirilik  ifad si  vermir.  Lakin, 
birl im  qo ulları  bir  araya  g linc ,  t k  canlı  orqan  olu ur.  Bir  dövl t 
sistemi  v ya  h r  hansı  orqanik  düz n yin  d   quralları  az-çox  eynidir. 
Ancaq  burada  vur uyla  deyil n  bir  t m li  unutmamaq  g r kir.  H r 
düz n yin do ru anlam tapmasının  n böyük  rti uyum, t crüb , öz llik, 
bir  bütöv  olma  v   birg   amaca  arac  olmaqdır.  Bunların  birisi  axsarsa 
sistem  d   axsar.  Sistemin  somut  v   ya  soyut  olma  kimi 
rti  yoxdur. 
Yuxarıdakı  g r kl r  olursa  bütün  ya amın  fiziks l  v   fikirs l  alanlarında 
düz n kl r  olu ar  v   öz  olu umu  içind   sınırsız  tab`e  sisteml r  yaradar. 
Fiziks l sistemin yaranmasında fizik quralları beyin rolu oynar. Matematik 
sistemd   d dl rin  sınırsızlı ı  hakimdir.  Sosial  sistemd   insan,  ail   v  
toplum f ls f sinin ana rolu ortaya çıxar. Bu ili gil ri sa layan düz n yin 
bir  d   iç  bölü ümü  vardır.  Somutdan  soyutla maya,  soyutdan 
somutla maya!
46
 
 
Sosial düz n k (sistem) 
 
nsanlıq  tarixi,  z ld n  günümüz d k  çe idli  toplum  düz nl ri 
olu durmu dur.  lkin  kommün  sistemind n  quldarlı a,  feodalizimd n 
liberalizim   vb.  keçit  sür cd n  yüzl rc   il  geçir.  Ya adı ımız  ça ın 
tanınmı  4 çe id sosial sistemil  azdan-çoxdan h r k s tanı dır. Var olan 
dörd  ana  toplum  sistemin  –    Kapitalizm  (liberal  demokratiya), 
Kommünizm, Siyasi  slamçı v  Mill tçi düz n kl r il  yanı-sıra tanınmı  
Sosial-Demokrat,  Ya ıllar,  Kristian  Demokrat,  Vahabiyy t  v.b..  siyasal 
sisteml r  d   vardır.  Bu  sosial-siyasal  sisteml rin  dövl t  qatına 
yüks lm d n  önc   t m lini  ideoloji olu durur.  deolojik  dü ünc ni–  ist r 
demokratik,  ist rs   devrimçi  formasında-  olu duran  çe idli  fikir 
bölüml rinin  bir  dördgen  için   toplanmasıyla  ideolojik  sistem  yaranar. 
deolojik sistemin ilk amacı, b lli h d fin dü ünc  alanını olu durmaqdır. 
Örn yin  dövl t  sistemini  n z rd   alalım.  Dövl t  b lli  bir  sistem  olaraq 
parlament,  nazirl r  kabineti,  ordu,  c za,  diplomasiya,  ideolojiya  v.b. 
budaqların  birg l m sind n  olu ur.  Bu  budaqların  nec   v   hansı  rtl r 
altında  sür c   girm sini,  dinamikl m sini  t yin  ed n  amil  ideolojidir.  
                                                 
46
 konkretd n müc rr dl m y , müc rr dd n konkretl m y  

---