Microsoft Word Su ehtuyatlari docx

304
II 
H²SSƏ. Su ehtiyatlar¯n¯n idarə edilməsi 
Ədəbiyyat 
1.
Məmmədov  M.Ə.,  İmanov  F.Ə.,  Məmmədov  Ə.S.,  Hüseynov  N.Ş.,
Quraqlığın meteoroloji əsasları və hidroloji proseslər. Bakı, 2000. –
177 s.
2.
Иманов  Ф.А.,  Сафаров  С.Г.,  Халилов  С.Г.  Засуха  2000  года  и  ее
влияние на агроэкологическую ситуацию и речной сток Азер-
байджана.  Bakı  Universitetinin  xəbərləri.  Təbiət  elmləri  seriyası.
№2, 2002. s. 183–189.
3.
Мадатзаде  А.А.,  Шихлинский  Э.М.  Климат  Азербайджана.  Изв.
АН Азерб. ССР. Баку, 1968. – 340 с.
4.
Рагимов  Х.Ш.,  Гасанов  М.С.,  Тагиева  У.Р.  Оценка  возможного
воздействия  изменений  климата  на  границы  аридной  и
семиаридной зон в Азербайджане // Coğrafiya və təbii resurslar.
№2, 2015, s.61-65.
5.
Сафаров С.Г. Современная тенденция изменения температуры
воздуха  и  атмосферных  осадков  в  Азербайджане.  Баку.  Элм,
2000. – 299 с.
6.
Сафаров  С.Г.  Расчет  урожайности  озимой  пженицы  на  терри-
тории Азербайджана с использованием динамической модели
// Изв. АН Азерб. Республики. Серия наук о Земле (география).
№3, 1998. – 78–83 c.
7.
Селянинов Г.Т. Происхождение и динамика засух. В кн.: Засухи
в  СССР,  их  происхождение,  повторяемость  и  влияние  на  уро-
жай. Л.: Гидрометеоиздат, 1958. с. 5–30.
8.
Imanov  F.,  Hasanaliyev  A.  Meteorolojik  kuraklığın  Azerbaycan
nehirlerinin akımına etkisi. Kuresel İlkim Degişkenligi ve Çevresel
Etkileri. Konya, 2007. s. 267–270.
9.
Barış  Yılmaz,  Lütfi  Vural,  Tamer  Yılmaz-Manisada  kurak  dönem-
lerin  standart  yağış  indeksi  ilə  belirlenmesi.  Küresel  İklim  Deği-
şikliği ve Çevresel Etkileri. Konya 2007. pp.- 287-292.
10. Engin Koncagül. (2005). Management and Mitigation Strategies of
Drought  and  Floods.Policies  and  strategic  options  for  water
management in the Islamic countries. Tehran, 2003, pp. 24–29.
11. Osman  Yıldız.  Investigating  Frequency  and  spatial  characteristics
of  droughts  in  the  central  anatolian  region,  Turkey.  International
Congress  River  Basin  Management  volume  II.  22-24  march  2007.
Antalya-Turkey. pp. 235–243.

---

16. Transsərhəd ÷aylarln idarə edilməsi 
305 
 
 
 
16. TRANSSƏRHƏD ÇAYLARIN İDARƏ EDİLMƏSİ 
 
 
16.1. BEYNƏLXALQ ÇAY HÖVZƏLƏRİ 
 
İki və daha çox dövlətin ərazisindən axan və ya onları ayıran çaylar bey-
nəlxalq və ya transsərhəd çaylar adlanır. Dünyada 263 belə çay var və onların 
sutoplayıcı sahələri birlikdə qurunun 45%-ni təşkil edir. Beynəlxalq çay höv-
zələrində dünya əhalisinin 40%-i yaşayır. 19 çay hövzəsi 5 və daha çox ölkə-
nin ərazisini əhatə edir. Məsələn, Dunay çayının hövzəsində 17 ölkə yerləşir. 
Konqo, Niger, Nil, Reyn və Zambezi çayları 9-11 ölkədən keçir (Кожаков, 
Сарсембеков, 2006). 
Beynəlxalq çay hövzələrində 145 ölkə yerləşir. Belə çaylar Avropa və 
Afrikada daha çoxdur, müvafiq olaraq 69 və 59 çay (cədvəl 16.1). 
 
C ə d v ə l   16.1 
Qitələr və materiklər üzrə transsərhəd çayların sayı 
№ Qitə və materiklər 
1978-ci ildə qeydə 
alınıb 
2002-ci ildə 
dəqiqləşdirilib 
1 Afrika 
57 
59 
2 Asiya 
40 
57 
3 Avropa 
48 
69 
4 
Şimali Amerika 
33 
40 
5 Cənubi Amerika 
36 
39 
Cəmi 214 
263 
 
Bir çox ölkələrdə su ehtiyatlarının çox hissəsi transsərhəd çayların pa-
yına düşür: Misirdə 97%, Niderlandda 89% və s. (cədvəl 16.2). 
 
C ə d v ə l   16.2 
Transsərhəd su ehtiyatlarına malik ölkələr 
№ Ölkə 
Transsərhəd su 
ehtiyatları, % 
№ Ölkə 
Transsərhəd su 
ehtiyatları, % 
1 Misir 
97  16 Nigeriya 
68 
2 Macarıstan 95 17 İraq 66 
3 Mavritaniya 
95 
18 
Albaniya 
53 
4 Botsvana 
94 
19  Qazaxıstan 52 
5 Bolqarıstan 91 20 
Uruqvay 
52 

---

306
II 
H²SSƏ. Su ehtiyatlar¯n¯n idarə edilməsi 
6 Niderland 
89 
21  Almaniya 
51 
7 Qambiya 
86 
22  Portuqaliya 
48 
8 Kamboca 
82 
23  Banqladeş
42
9 Rumıniya
82 
24 
Tailand
39
10 Lüksemburq 
80 
25 
Avstriya 
38 
11 Suriya 
79 
26  Pakistan 
36 
12 Konqo 
77 
27  İordaniya
36
13 Sudan 
77 
28  Venesuela 
35 
14 Azərbaycan
72 29 
Seneqal
34
15 Paraqvay 
70 
30 
Belçika 
33 
Dünyanın səth suları ehtiyatlarının təqribən yarısı (19000 km
3
) 25 ən iri 
çayın payına düşür və bunlardan 20 çay beynəlxalq çay statusuna malikdir. 
Transsərhəd çay hövzəsinin su ehtiyatlarının çirklənmə  və tükənmədən 
mühafizəsi, sudan tarazlı istifadə və ölkə iqtisadiyyatının inkişafı hövzə döv-
lətlərinin regional əməkdaşlığının səviyyəsindən və effektivliyindən asılıdır. 
Bu dövlətlərin maraqlarının yaxınlaşdırılması transsərhəd çay sularından birgə 
istifadə haqqında qəbul edilmiş ümumi beynəlxalq-hüquqi sənədlərə  və  əla-
qələndirilmiş regional su siyasətinə əsaslanmalıdır. 
16.2. TRANSSƏRHƏD ÇAY SULARINDAN İSTİFADƏ  
VƏ ONLARIN MÜHAFİZƏSİNİN  
BEYNƏLXALQ-HÜQUQİ TƏNZİMLƏNMƏSİ 
Beynəlxalq çay eyni zamanda sərhəd çaydırsa, onda sərhəd xətti çayın 
ortası hesab olunur. Sərhəd çaylarının hüquqi rejimi dövlətlərarası müqaviləyə 
görə müəyyən edilir. Dövlətin öz ərazisi daxilində təbii şəraiti dəyişdirməsinin 
qonşu dövlətin ərazisində təbii şəraitə mənfi təsir göstərməsi beynəlxalq hüquq 
normalarına ziddir. 
Beləliklə, beynəlxalq çay sularından istifadədə hövzə ölkələrinin maraq-
larını  təmin etmək üçün beynəlxalq – hüquqi tənzimləmə mexanizmi tələb 
olunur. Çayın yuxarı və aşağı axınlarında yerləşən ölkələrin maraqları adətən 
üst–üstə düşmür və bu səbəbdən qonşu ölkələr arasında bağlanan müqavilə 
kompromis xarakterli olur. 
Transsərhəd su axınları  və beynəlxalq göllərin mühafizəsi və istifadəsi 
üzrə Konvensiyaya görə “transsərhəd sular” dedikdə, iki və daha çox dövlətin 
sərhəddini keçən və ya belə  sərhəddə yerləşən sular başa düşülür (Конвен-
ция…,1992). Belə sulara həm səth, həm də yeraltı sular aid olunur. “Beynəl-
xalq su axını” o deməkdir ki, onun hissələri müxtəlif dövlətlərdə yerləşir. 

---