Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 50 şakı- ‘yıldırım çakmak’tan, yıldırım’ın düşmesine benzetme ile ‘yıldırım gibi dalış yapmak (?)”(25, s.262). S. Tezcan mətnin ümumi məzmununa görə şaqı- feilinin “yuxarıdan aşağı sürətlə enərək hücum etmək” anlamında işlənməli olduğunu ehtimal şəklində irəli sürməkdə haqlıdır. Lakin onun bu feili Azərbaycan dilindəki şığı- feilindən ayırması və V. V. Radlov lüğətinə istinadən altaycadakı suŋ- “gah yuxarı qalxıb, gah da aşağı enərək havada süzmək” (Müəllif yanlış olaraq bu sözü şuŋu- şəklində təqdim edir) feili ilə müqayisə etməsi inandırıcı görünmür. Altaycadakı suŋ- feili nə fonetik tərkibcə, nə də semantikasına görə şaqı- və şığı- feilləri ilə müqayisə edilə bilməz. Şaqı- və şığı- feilləri “yuxarıdan aşağı sürətlə enərək hücum etmək”, suŋ- feili isə “havada süzmək” mənası ifadə edir. Bu sözlər arasında semantik baxımdan əlaqə qurmaq heç vəchlə mümkün deyil. Digər tərəfdən, V. V. Radlov özü suŋ- formasını çoŋ- /çuŋ- “havada süzmək” feili ilə əlaqələndirir (21, IV, 1, s.759). Buradan aydın olur ki, şaqı- və şığı- feilləri ilə suŋ- feili arasında nə fonetik cəhətdən, nə də semantik cəhətdən heç bir bağlılıq yoxdur. Şaqı- və şığı- feilləri arasında isə həm fonetik, həm də semantik cəhətdən bağlılıq vardır. Fikrimizcə, hər iki feil səs təqlidi mənşəlidir. Azərbaycan dilində şığı- feili “çox böyük sürətlə enərək hədəfə hücum etmək , üzərinə atılmaq” və “çaxmaq (ildırım)” mənalarında qeydə alınmışdır: 1-ci mənada: İki qartal qıy vuraraq şığıyır və qəzəblə didişirdi (Ə. Sadıq); Təyyarələr düşmən üzərinə şığıdılar; 2-ci mənada: Hava qaralır, ildırım şığıyır, göy guruldayır (Ə. Haqverdiyev); Dağlar titrədi, göy qübbəsini doğrayan ildırımlar şığıyıb qızıl saçlarını qılınc qayaların təpələrinə sancdı (Ə. Məmmədxanlı) və s. (3, IV, s.530). Bundan əlavə, S. Vurğunun dilində işlənmiş səs təqlidi mənşəli şaqqı- feili də birbaşa şaqı- feili ilə bağlıdır: Göydə nə ay, nə ulduz, bütün dünya qapqara / İldırımlar şaqqıyır tərpənməyən dağlara (S. Vurğun) (3, IV, s.495). Azərbaycan dilində gün şaxımaq ifadəsinin tərkibində işlənən şaxı- feili də şaqı- feilinin fonetik variantıdır: Gün dik adamın təpəsindən şaxıdığından biz qayıdıb otağa girdik (İ. Əfəndiyev); Nə yağış yağır, nə gün şaxıyır (Ə. Məmmədxanlı) (3, IV, s.502) . Burada şaxı- feili “günəşin zenitdə (ən yüksək nöqtədə) olduğu zaman şüalarının sürətlə bir şeyin üzərinə düşməsi” mənası ifadə edir. Bu məna KDQ-dəki şaqı- feilinin mənası ilə tam üst-üstə düşür. Müq. et: Gökdən ıldırım ağ ban evüm üzərinə şaqır gördüm. Bizə belə gəlir ki, şaqı- feili ilkin mərhələdə ildırım və şimşək çaxdığı zaman yuxarıdan düşən (enən) səsi bildirmiş, sonradan bu məna əsasında “parlamaq, işıldamaq” mənası yaranmışdır. İkinci mənanın D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 51 meydana çıxmasında ildırım və ya şimşəyin parlaması, işıldaması əhəmiyyətli rol oynamışdır. Başqa sözlə desək, ildırım və ya şimşəyin daima parıltı effekti ilə assosasiya yaratması şaqı- feilinin həm “şaqqıldayaraq yuxarıdan (göydən) enmək”, həm də “parıldamaq ” mənalarının formalaşmasına təsir göstərmişdir. Daha sonra bu söz məcaziləşərək başqa əşyalara da aid edilmiş, Azərbaycan dilindəki şığı- “çox böyük sürətlə yuxarıdan aşağı enərək hədəfə hücum etmək , üzərinə atılmaq”mənası meydana çıxmış və eyni kökdən yaranmış şaxı- və şığı- feillərində semantik diferensiallaşma baş vermişdir. Bütün bunları nəzərə alaraq, misradakı şaqı- feilini “şığımaq, çox böyük sürətlə yuxarıdan aşağı enərək hədəfə hücum etmək , üzərinə atılmaq” şəklində izah etmək lazım gəlir:Arı gölüŋ ördügin şaqıyub alan... “Təmiz (duru) gölün ördəyini şığıyıb alan...” 5. Qıya üyigə/ öykə dib yürürkən tartub üzən . Bu misranı M. Ergin Kaba üyge dip yorır - iken tartup üzen, O.Ş. Gökyay Kaba üyge dip yürir iken tartup üzen , H. Araslı Qaya öykə dib yürürkən tutub üzən , F. Zeynalov-S. Əlizadə Qaba öykə dib yürürkən tartub üzən, Ş. Cəmşidov Qaba öynə- deyib yürəgin dartub üzən , S. Tez can - H. Boescoten Kaba ümge dıb [dıb] yöririken tartup üzen , A. Schmiede Kaba evine deyip yürürken tönüp üzen, S.Özçelik Kaba ümge dıp [dıp] yöririken tartup üzen, M. S. Kaçalin Kaba ivik dıp dıp yürürken tartıp üzen şəklində oxumuşlar. M. Ergin mətndə üyge kimi verdiyi sözü “İndeks - Gramer” bölümündə sual işarəsi ilə “üveyke (üyge, ivike ?) bir kuş; üveyik kuşu, (veya) ibibik kuşu, (veya) baykuş” şəklində izah etmişdir (9, s. 307). Müəllif sözün ilkin formasını düzgün bərpa edə bilməsə də, onun quş adları arasında verdiyi “üveyik kuşu” mənası doğrudur. “Bayquş” mənasını, görünür, o, tarixən bir sıra yazılı abidələrdə işlənmiş ﯽﮐواügi “baykuş cinsinden olan puhukuşunun bir çeşidi” sözünə əsasən ehtimal şəklində irəli sürmüşdür (19,VI, s. 4059 - 4060). Lakin imla cəhətdən bu sözü mətndəki yazılışla eyniləşdirmək mümkün olmadığı kimi, semantik cəhətdən də misranın ümumi məzmununa uyğunlaşdırmaq çətindir; bayquş gecə həyatı keçirən bir quşdur, qartalın gecə vaxtı onu ovlaması imkansız kimi görünür. Abidədəki ﮫﮑﯾ واyazılışı iki ehtimalı göz önünə gətirir: 1. Qrafik kompleksi yazıldığı kimi – üveyik +ə şəklində oxumaq. Bu halda tarixən ügeyik “çöl göyərçini” şəklində olan sözün müasir türk dilindəki üveyik fonetik variantını əsas götürmək lazım gəlir. V. V. Radlov bu sözü ﮏﯿﮐوا və ﮏﯾوا şəkillərində verir (21, I, 2, s. 1911). Lakin “Kitabi- Dədə Qorqud”la eyni dövrə aid başqa Oğuz abidələri üçün söz ortasında g > v Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|