Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 156 Birinci misrada "üstümə gəlməz xas əli" söyləməklə şair yara xas, yara məxsus əli nəzərdə tutur. Qeyri-müəyyən gələcək zaman feilinin inkarında olan "gəlməz" feilini işlədən Vaqif bununla öz inamsızlığını ifadə edir. İkinci misrasında metaforik anlamlı ifadələr yaradır: "Silinmədi hеç könlümün pas əli". Məcazi mənada işlənən "könlümün əli" yarın əlinə toxunmadığına görə pas atmışdır və "könlümün pas əli" şair tərəfindən yaradılmış frazeologizmdir. Dilimizdə "havalı" sözünün dördcildlik izahlı lüğətdə iki semanteması verilib: "1. Azğınlaşmış; ağlı başından oynamış kimi; 2. Yaxşı havası olan; şəfalı" [1, s. 335]. Lakin son zamanlar "havalı" leksik vahidinin türk dilindən "göz alıcı, çəkici, heyranedici; gürurlu" məcazi mənaları da gənclərin dilinə daxil olmuşdur. Maraqlı bir haldır ki, Vaqifin "Sevmişəm" qoşmasında həmin bu mənanı görə bilirik: Çоx gözəlsən, amma xоyundur yaman, Baxmazsan üzümə mənim çоx zaman, Vaqif dеyir, sənin əlindən aman! Mən biçarə nə havalı sеvmişəm! Maraqlıdır ki, izahlı lüğətdə Aşıq Ələsgərdən misal gətirilir: Gəzirlər havalı ağalar, bəylər. İşləyir qan-tərdə naxırçı, nökər [s. 335]. Birinci misrada havalı lekseminin "göstərişli, qürurlu" anlamı olsa da, təəssüf ki, izahlı lüğətdə bu izah semlər sırasında öz əksini tapmamış, əksinə sovet ideologiyasına uyğun olaraq "azğın, qudurmuş" mənaları verilmişdir. Belə məlum olur ki, müasir gəncliyin dilinə türk dilindən daxil olan məna əslində Azərbaycanın Qərb dialektlərində işlənibmiş. Molla Pənah Vaqifin şeirlərində -ıb 4 nəqli keçmiş zaman şəkilçisinin bol işlənməsi araşdırma zamanı diqqətimizi cəlb etdi: Sənə sığal vеrib, əcəb tər düşüb, Hörülüb qəddilən bərabər düşüb, Sanasan mələkdən balü pər düşüb, Düzülüb dalında qatara tеllər. Biz bununla bağlı tədqiqat aparmaq qərarına gəldik. Molla Pənah Vaqifin 42 qoşması [9], Molla Vəli Vidadinin 20 qoşma, gəraylı və bayatıları [10], Şah İsmayıl Xətainin 34 ədəd qoşma, varsağı, gəraylı və bayatıları [11], Məhəmməd Füzulinin "Leyli və Məcnun" (42 səh.) [7], Nəsiminin 33 qəzəli [3], "Kitabi-Dədə Qorqud"da 20 səhifə (səh. 31-51) [5] üzərində apardığımız tədqiqat zamanı aşağıdakı statistik nəticələr əldə olundu: D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 157 Bu müqayisə onu göstərir ki, nəqli keçmiş zaman -ıb 4 şəkilçisi XVIII əsrdə Azərbaycan dilində daha çox işləklik qazanmışdır. Çünki Vaqifin şeirlərində -ıb zaman şəkilçisinin sayı ilə feili bağlama şəkilçisinin sayı arasında fərq yoxdur: 23-25. M.V.Vidadidə də demək olar eyni işlənmə nisbəti müşahidə olunur: 21-19. "Dədə Qorqud" dastanında isə kəskin fərq nəzərə çarpır: -ıb zaman şəkilçisi kimi 4, feili bağlama şəkilçisi kimi isə 25 dəfə işlənir. Müşahidələrimiz əsasında söyləyə bilərik ki, -ıb zaman şəkilçisi XI əsrdə -mış şəkilçisinə nisbətən çox az intensivliyə malik olmuşdur və əsrlər keçdikcə bu intensivlik artmağa başlamış Vaqif dövründə 6 dəfə artıq işlənmə həddinə çatmışdır. Müşahidələrimizi yuxarıdakı cədvəli izləməklə aydın görmək mümkündür. -ıb feili bağlama şəkilçisi isə XI-XVIII əsrlərarası dövrlərdə öz aktivliyini olduğu kimi qoruyub saxlamışdır: KDQ – 25 və Vaqif – 25. Qeyd etmək lazımdır ki, bu qədim dastanda (KDQ) -ıb şəkilçisi - dır 4 xəbər şəkilçisi ilə işlənir: "Oğlu-qızı olmıyanı Allah-təala qar- D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 158 ğayıbdır" [5, s.34], "Qarıyıbdur otu bitməz", "Qurıyıbdır suyu gəlməz" [5, s. 49]. -ıb şəkilçisinin adyektivləşmə funksiyası, Vaqif dilində olduğu kimi, dastanda da kifayət qədər məhsuldardır: "Bədəvi ata binüb oğlancuğın istəyi getdi" [5, s. 38]. "..qara qaurma bişürüb qırq bəg qı- zına ilətün" [5, s. 46]. Q.Kazımov -ıb 4 nəqli keçmiş zaman şəkilçilərinin canlı danışıq dili üçün daha səciyyəvi olduğunu qeyd edir. Bu baxımdan xəlqiliyi ilə seçilən Vaqif dilində bu şəkilçinin daha çox işlənməsi təsadüfi deyil. -ıb feili bağlama şəkilçisi gördüyümüz kimi, bütün dövrlərdə aktiv şəkildə işlənən məhsuldar bir şəkilçidir. Vaqifin əsərlərində: "Könlün alıb barışmadıq, ayrıldıq", "Tərk еdib dəhrin səfasın xеyrü şərdən kеçmişəm", " İncəlib saətbəsaət tarü marın оlmuşam", "Şux nigahından düşüb şirin şikarın оlmuşam" və s. bu cür feili bağlamalı misralara rast gəlmək mümkündür. H.Mirzəzadə -ıban şəkilçisinin -ıb feili bağlama şəkilçisi ilə tam eyni semantikaya malik olduğunu söyləsə də, səhifə 285-də bunlar arasında müəyyən məna incəliyinin mövcud olduğunu qeyd edir, Azərbaycan dilinin Qazax, Quba, Zaqatala və Şamaxı dialektlərində fonetik variantlarının işləndiyini göstərir. Bu şəkilçinin hələ qədim tatar, türkmən, osmanlı türklərinin dilində mövcud olduğunu, "Dədə Qorqud"da -ibani şəklində işləndiyini bildirir [5, s. 284-286]. Biz -ibani şəkilçisini Nəsiminin dilində də müşahidə edirik: "Daş alubani dilbər, könlüm şişəsin atar". [3, s.18] T.Hacıyev Vaqifin dilində Qazax dialektinə xas dialektizmlərin mövcud olduğunu qeyd edir və bu baxımdan -ıban şəkilçisinin Vaqifin dilində çox işlənməsi təbii bir haldır. XIX əsr tatar poeziyasında feilin qrammatik formalarının variativliyini araşdıran tatar dilçisi A.F.Yusupov –üban feili bağlama şəkilçisinin ıb şəkilçisi ilə qrammatik sinonim olduğunu və yalnız təsdiqdə olan köklərə birləşə bildiyini göstərir (Деепричастие на -ubän выступает грамматическим синонимом формы на -yb/-eb. При помощи данной формы образуются деепричастия только от положительных основ: igre jullarny qujubän tuγry jula warasy «оставив другие пути, надо идти прямой дорогой») [12, s.158]. Həqiqətən də biz -ıban 4 şəkilçisinin Vaqif şeirlərində də yalnız təsdiqdə olan köklərə birləşə bildiyini görə bilirik: "Yalvarıban vara-vara dеməyə", "Yaslanıban еşiyində qalmağa", "Ağlayıban götürərsiz Vaqifi", "Nazlı-nazlı danışıban güləndə", "Günbəgün incəlibən оldu tənim muyə misal", "Çəkibən xəncəri, bağrım başını bir dələsən, Baxıban bəndə çəkən cövrü cəfanı biləsən", "Rişxənd еdibən daxi nеçün Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|