Microsoft Word tam jurnal -1 018 Nadir m pdf doc
Yüklə 1,8 Mb. Pdf görüntüsü
|
D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 163 XIX əsrin birinci yarısından başlayaraq Azərbaycanda rus mədəniyyətinə və ədəbiyyatına böyük maraq oyanmağa başladı. Rus xalqı ilə mədəni, iqtisadi və siyasi əlaqələr nəticəsində Azərbaycanda rus dilinin öyrənilməsi zərurəti meydana çıxdı. Bu, Azərbaycanın mütərəqqi yazıçı və şairlərinin əsərlərində xüsusilə qeyd edilir. S. Ə. Şirvani “Oğluma” adlı şeirində yazır: Ey oğul, hər lisanə ol raqib, Xassə ol, rus elminə talib. Onlara ehtiyacımız çoxdur, Bilməsək dil, ilacımız yoxdur. Rus dilini öyrənmək işində lüğətlərin, xüsusən tərcümə lüğətlərinin böyük əhəmiyyəti vardır. Bu cəhətdən lüğətlərin əhəmiyyətini başa düşən mütərəqqi Azərbaycan ziyalıları tərcümə lüğətləri tərtib etməyə başladılar. Azərbaycanda “Rusca – azərbaycanca” və “Azərbaycanca - rusca” tərcümə lüğətlərinin ilk tərtibçilərindən biri Soltan Məcid Qənizadə olmuşdur. S. M. Qənizadənin tərtib etdiyi lüğətlər “Lüğəti – rusi və müsəlmani”, “Rus dilinin dilmancı”, “Lüğəti – türki və rusi” adı ilə çap olunmuşdur. Onun “Rusca- türkcə” lüğəti ilk dəfə 1902 – ci ildə nəşr olunub. 1922 – ci ildə isə altıncı dəfə işıq üzü görmüşdür. Sözügedən lüğətdə sözlər rus əlifbası sırasına uyğun olaraq düzülmüşdür. Bu lüğətin tərtibində B. C. Dalın izahlı lüğəti əsas götürülmüşdür. Lüğətdə 12000-ə yaxın söz verilmişdir. Müəllif lüğətin yığcam olmasını burada düzəltmə sözlərin az işlədilməsi ilə, ərəb və fars sözlərinin lüğətdə çox işlədilməsini isə Azərbaycan dilində həmin sözlərin çoxluq təşkil etməsi ilə izah etmişdir. 1907 - ci ildə Ü. Hacıbəyovun “Türki - rusi” və “Rusi - türki lüğəti” nəşr olunmuşdur. Bu lüğət iki hissədən ibarətdir: “Türki - rusi” hissəsində 1000 - dən çox, “Rusi - türki” hissəsində isə 600 -ə qədər söz vardır. Müasir dövrdə isə respublikamızda nəşr olunmuş tərcümə lüğətləri ikidilli və üçdillidir. Azərbaycanda rusca - azərbaycanca, azərbaycanca - rusca, ingiliscə - azərbaycanca, fransızca - azərbaycanca ikidilli lüğətlər nəşr olunmuşdur. Çap olunmuş üçdilli lüğətlərə “Rusca – fransızca –azərbay- canca” və “Müxtəsər farsca – rusca – azərbaycanca”nı qeyd etmək olar. Rusca – azərbaycanca lüğətlər 1928-1929, 1940-1946, 1951, 1956- 1959 və 1962 –ci illərdə nəşr olunmuşdur. “Rusca - azərbaycanca” lüğət iki cilddən ibarətdir. Lüğətdə 60 000 - ə yaxın söz əhatə olunmuşdur. 1940 - 1946 - ci illərdə H. Hüseynovun rəhbərliyi ilə “Rusca – azərbaycanca lüğət” tərtib olunmuşdur. Lüğət 90 000 - dən artıq sözü əhatə edir. Lüğət IV cilddən ibarətdir. 1956 - 1959 - cu illərdə D i l ç i l i k İ n s t i t u t u n u n ə s ə r l ə r i – 2 0 1 8 164 Azərbaycan SSR EA Nizami adına Ədəbiyyat və Dil İnstitutu tərəfindən iki cildliik “Rusca - azərbaycanca lüğət” buraxılmışdır. “Azərbaycanca – rusca” lüğətlərin nəşrinə nisbətən gec başlanılmışdır. Bu lüğət ilk dəfə 1939 – cu ildə N. Hüseynovun redaktorluğu ilə çap edilmişdir. “Azərbaycanca – rusca” lüğətlər 1939,1941, 1951, 1962 və 1965 – ci illərdə nəşr olunmuşdur. Akademik V. Şerba “Rusca – fransızca lüğət”in ikinci nəşrinə verdiyi giriş məqaləsində yazır: “... bizə hansı lüğət lazım olacaqdır? Hər şeydən əvvəl, tamamilə aydındır ki, hər bir dil üçün iki dildə izah edən (əcnəbi – milli lüğət), yəni ruslara rus dilində, əcnəbilərə isə öz dillərində lüğət lazımdır. Belə lüğətlər əcnəbi kitabları oxumağa və başa düşməyə və əcnəbi sözlərin fizionomiyası ilə tanış olmağa imkan verəcəkdir” (7, s. 132). Müstəqillik illərində leksikoqrafiya da özünəməxsus inkişaf yolu keçmişdir. Bu dövrdə müxtəlif məzmunlu lüğətlər tərtib edilmişdir. “Dövlət dilimiz yeni mərhələdə” adlı müsahibə - məqaləsində A.Axundov yazır: “Müstəqil Azərbaycan dövlətinin xarici ölkələrlə günbəgün genişlənən siyasi, iqtisadi, diplomatik əlaqələri ilk təşəbbüs kimi ikidilli çoxişlənən sözlər lüğətlərinin hazırlanmasını aktuallaşdırır. Dilçilik İnstitutunun müvafiq şöbələri son illər ərzində ingilis, fransız, alman, ispan, yunan, bolqar, polyak, macar dilləri ilə Azərbaycan dilinin çoxişlənən sözlər lüğətlərini tərtib etmişlər. Eyni prinsiplərlə hazırlanmış həmin lüğətlərin müasir dövrdə təcrübi əhəmiyyəti xüsusilə böyükdür”(1, s. 297). Hər bir insanın gündəlik həyatında öz ana dilində işlənən sözlərin mənasını başa düşmək və başqa dili öyrənmək üçün əsas iki lüğətin – izahlı və tərcümə lüğətlərinin olması zəruridir. Tərcümə lüğətləri xarici dili yaxşı başa düşmək, bilmək vasitəsidir. Bu lüğətlərin sözlüyü qrammatik cəhətdən zəruri olan sözlər əsasında təşkil olunur, buraya daha çox müxtəlif üslublarda işlədilən sözlər daxil edilir. Tərcümə lüğətlərində sözlərin spesifik mənası, işlədilməsi verilir. Sözlərin əsas mənası müəyyən bir dilə tərcümə edilir. Tərcümə lüğətlərində məqsəd, sadəcə olaraq, hər hansı iki dili qarşılaşdırmaq deyil, bir dilin zənginliyini, daxili aləmini, xüsusiyyətlərini, xarakterini açmaqla yanaşı, bunları qarşılaşdıran dilin ekvivalent sözü ilə düzgün əks etdirməkdir. Tərcümə lüğətlərinin tərkibində ən çətin məsələ ana dilinin sözlərinin ana dilində dəqiq qarşılığını tapmaqdır. Tərcümə olunan sözün ana dilində ekvivalentini seçib ayırmaq üçün tərtibçilərdən dərin bilik, böyük ustalıq və zəhmət tələb olunur. Lüğət tərtibçiləri nəzərdən Yüklə 1,8 Mb. Dostları ilə paylaş:
|