Microsoft Word Tanr?verdi ?
Yüklə 61,3 Kb. Pdf görüntüsü
|
- Bu səhifədəki naviqasiya:
- “Koroğlu”nun şeir dili
- “Qarı düşmən
- Язизхан Танрыверди
“Koroğlu”nun şeir dili 167 dili. Bakı, 1972, səh.178). Müəllifin qənaətləri düzgündür. Amma bu tip vahidlərin dilçiliyimizdə “köhnəlik” deyil, məhz “leksik-fonetik arxaizmlər” başlığı altında öyrənil- məsini daha məqbul hesab edirik. “Koroğlu”nun şeir dilində bu tip sözlər kifayət qədərdir. Məsələn: av (ov). “Kürdoğlu, kamandar ötürməz avı”. bən (mən). “Aşiq oldum, bən günahkar olmadım”. əyər (yəhər). “Çək gəlsin Qıratı, əyərlə görüm”. (dastanın şeir dilində “yəhər” forması da müşahidə olunur: “Kəsdirrəm gümüşdən yəhər”). əqil (ağıl). “Dövlətlidən dövlət dönər//Əqil başdan təzər bir gün”. urulmaq (vurulmaq). “Əvvəl qoç iyidin atı urulur”. umud (ümid). “...Ruqiyə xanım sizə qurban//Bir umudum sizə gəlir” (bu söz “Dədə Qorqud kitabı”nın dilində “umud” şəklində işlənib: “Qalın Oğuz bəgləri içün əzim yas tutdılar. Umud üzdilər”). kibi (kimi). “Bəni Məcnun kibi uryan eylədin...” genə (yenə). “Qarı düşmən genə çəkdi...” Burada bir cəhəti mütləq qeyd etmək lazım gəlir: təqdim etdiyimiz misradakı sözlərin, demək olar ki, hər biri “Dədə Qorqud kitabı”ndakı fonetik tərkibi və semantikasını eynilə saxlamış vahidlərdir: “Qarı düşmən dost olmaz; “Gördi kim, yüzük genə Dəpəgözüη ayağı altında yatur”... Bu qarşılaşdırma da “Koroğlu”nun “Kitab”ın davamı olaraq yarandığını təsdiqləyir (əvvəlki səhifələrə bax). ilən (ilə -la 2 ). “İllərilən arzumanım çəkərəm”. qılıc (qılınc). “Qılıcın qəmzəsi qana boyansın!” (“Koroğlu”nun dilində “qılınc” formasına daha çox rast gəlinir: “Misri qılınc çəkib, boyunlar vuran”). şəhr (şəhər). “İstambul şəhrində xotkar balası”. Язизхан Танрыверди 168 yengi (yeni). “Yengidən bir saray yapım deyərdim” yüz (üz). “Qıratumun yüzüdür saf //Müxənnətdən çəkmənəm xaf)... Yuxarıda leksik-fonetik arxaizmlər başlığı altında təqdim etdiyimiz sözlərin bir qismi Azərbaycan dili şivə- lərində eynilə işlənməkdədir: av, genə, umud... “Koroğlu”nun şeir dilində semantik və leksik- fonetik arxaizmlərlə müqayisədə leksik arxaizmlərə daha çox rast gəlinir. Bu tip arxaizmlər XVII əsrə qədərki Azərbaycan dilinin leksikası barədə müəyyən təəssürat yaradır ki, bu da tarixi leksikologiya baxımından əhəmiy- yətlidir. Digər tərəfdən, müasir ədəbi dilimiz üçün arxaizm hesab olunan bu vahidlərin mətndəki poetik çəkisi, obrazlılıq yaratma imkanları da diqqəti cəlb edir.: birincisi, onu qeyd etmək lazım gəlir ki, bu arxaizmlərin bir qismi frazeoloji vahidlər daxilində işlənib; suç (günah). “Suçunu boynuna mindir”; ənik (küçük, it balası). “Çaqqal əniyi qurd olmaz”; nam (ad, nam qazanmaq – ad qazanmaq). “Qoç igid qazanır namı meydanda”..; ikincisi, bu vahid- lərin bir qismi həmqafiyə sözlər cərgəsində müşahidə edilir. Papaq anlamlı “börk” sözünün qafiyələnən sözlər sırasında işlənməsi, daha doğrusu, digər sözlərin məhz “börk” sözünə uyğunlaşdırılması da dediklərimizi əyani- ləşdirir: börkümə, kürkümə, tərkimə. Əcəli qoydum börkümə, Büründüm çodar kürkünə. Gəl min Qıratın tərkinə, Varaq, a qəssabın oğlu!... “Koroğlu”nun şeir dili 169 Yaxud yazılı əmr, qəbz və s. anlamlı “barat” (bərat) sözü həmqafiyə sözlər cərgəsində işlənib: ata – barata – cütə. “Səksən min ilxıya, səksən min ata // Səksən min mahaldan gələn barata...; üçüncüsü, bu arxaizmlərin bir qismi epitet, təşbeh, metafora kimi məcazların tərkibində işlənib (sonrakı səhifələrə bax). “Koroğlu”nun şeir dilini zənginləşdirən arxaizm-lərə mətn daxilində diqqət yetirək: alay//halay (böyük dəstə). “Dəlilər yeriyir, alaylar bükür”; “Halay vurub gəldi mənim üstümə”. altun (qızıl). “Altun kəmər incitməsin!”. axca (pul, gümüş pul). “Axcasız, pulsuz aşığam”. baz (qızılquş) “Baz da der ki, bu dağ bənim dağımdur”. börk (papaq). “Əcəli qoydum börkümə”. barat (bərat – yazılı əmr; qəbz; göndərilən və ya alınan pul...). “Səksən min mahaldan gələn barata”. bəzirgan (tacir). “Çəkib bəzirgan soyduğum). bəzirganbaşı (tacirbaşı). “Gəl sənə söyləyim, bəzirganbaşı”. broy (yeri, get). “El sonam, broy, broy!” bədöy (bədəvi – cins at, güclü at...). “Candan əziz bədöy atlar”. çəri (çərik – qoşun, ordu). “Xotkar üstümüzə çəri buyurdu”. duş (yuxu). “Yatmışdım aşkara gördüm duşumu”. didə (göz). “Tökdürrəm didəndən göz yaşı”. ər (igid). “Eyvaz tək əri az gördüm”. ənik (küçük, it balası...). “Çaqqal əniyi qurd olmaz”. ərgən (subay) . “Səksən min ərgənə, dula da vermə”. əğyar (rəqib). “Əğyarımdan bir əhvalat dilərəm”. Язизхан Танрыверди 170 əlif qəd (uca boy). “Əlif qəddini bükərəm”. əndam (bədən, vücud). “Boyansın əndamı al qana, gəlsin”. əsrəmək (qızmaq, coşmaq). “Çənlibel üstündə əsrə- miş nərsən”. əppək (çörək, ilkin forması “ətmək”). “Dağıdar əppəyi, aşı Koroğlu”. hərami (quldur, soyğunçu). “Çəkinməyin hərami-dən, yağıdan”. hərgiz (heç zaman). “Hərgiz gələ bilməz yağı”. xotkar (padşah). “Mən xotkar qızıyam, Nigardır adım”. xoryat (fərsiz). “Sənə xoryat əli dəydi, sol, sonam”. (bu söz “Dədə Qorqud kitabı”ın dilində “xoyrad” şəklindədir). xaqan (xan, xanlar xanı, hökmdar). “Xaqanlar başına şeşpər çaldıran”. irağ (uzaq). “Qoymaram gözdən irağa”. irmək (çatmaq, qovmaq). “Dalda irür müxənnətin durağı”. kəndi (özü). “Atı yüyrək, kəndi qoçaq”. kür (özbaşına, dəlisov). “Miniləndə kür atımı”. qağan (başçı, hökmdar anlamlı “xaqan” sözündən törəmə hesab olunur). “Qağanlar şığrışır, pələng daşlanır” (burada “qağanlar” sözü məcazi mənada işlənib). qızıl (qırmızı). Axsın, qızıl qan yerisin?” qılmaq (etmək). “Şirin nəsihətim qıl sinədəftər”. qəvvaz (qəvvas – üzgüçü, dalğıc). “Qırat bir qəvvaz olaydı”. muy (tük). “Bir muy saymaram paşanı”. Yüklə 61,3 Kb. Dostları ilə paylaş:
|