Microsoft Word td\335d I b\334T\334N. doc

Burhan Baran 
44 
 
anlamlarıyla  Ankara-Kızılcahamam’dan  (DerS:  3551)  derlenmiştir.  Ordu  ve  Bayadı  yöresinde ise  savcı 
varyantıyla  sözcü, mektupçu anlamlarında (DerS: 3553) yaşadığı tespit edilmiştir.  
 
Bu kelimenin savat varyantı söz anlamıyla Kars-Arpaçay köylerinden (Olcay ve diğerleri 1998: 
396) derlenmiştir.    
 
sı-  
 
“bayırkunin  ak  adgırıg  udlukın  siyu  urtı.”  (KTD  36):  Bayırkuların  ak  aygırını,  uyluğunu  kırıp 
vurdular. 
 
Eski Türkçede kırmak anlamıyla kullanılmış olan sı- fiili yapım eki almış varyantlarıyla yirmiden 
fazla yöreden derlenmiştir: sınık (I): kırık, çıkık (DerS: 3611); sınıħçı, sınıkçı: kırık çıkık bağlayan kimse 
(DerS: 3611, 3612); sınıkçılık: kırık ve çıkık kemikleri yerine getirip sarma, bağlama becerisi; sınıklamak: 
kırık ve çıkıkları sarmak; sınmak (I): kırılmak (DerS: 3612). 
 
Ayrıca Kırşehir ağzında sıyı çi (Günşen 2000: 495), Erzurum ağzında sınıħçi (Olcay 1995: 126), 
Malatya ağzında sını çı (Gülseren 2000: 418) şekilleriyle de ağızlarda yaşadığı tespit edilmiştir.  
 
sub, suv 
 
“ança  azganıp  biriki  bodunug  ot  sub  ılmadım.”  (KTD  27):  Öylece  çalışıp  çabalayıp  birleşik 
halkı ateş, su (gibi) kılmadım.  
 
 
“suvda  yäklär  urup  kemi  suv a  çomurur.”  ( KPÖ  XVII.6.):  Suda  şeytanlar  saldırır  ve  gemiyi 
suya batırırlar. 
 
yi  ve  Kötü  Düşünceli  Prens  Öyküsü’nde  b>v  değişmesiyle  suv  şeklinde  geçen  kelime,  bu 
şekliyle Tokat-Reşadiye’den derlenmiştir: suv: su (DerS: 3702). 
 
Kelimenin Türkiye Türkçesindeki kullanımında v ünsüzü düşmüştür. 
 
täz- 
 
“Uygur elteber yüzçe erin ilgerü tezip bardı.” (BKD 37): Uygurların elteberi yüz  kadar adamla 
doğuya kaçıp gitti.  
 
“ekki köziŋä sançıp täzti.” ( KPÖ LVIII.1.):  ki gözüne sokup kaçtı.  
 
Eski  Türkçede  kaçmak  anlamıyla  kullanılmış  olan  tez-  fiili,  aynı  şekil  ve  anlamıyla  Isparta, 
Manisa, Kütahya, Tokat, Ordu, Sivas ve Yozgat’tan derlenmiştir: tezmek: 4. kaçmak (DerS: 3907). 
 
tik- 
 
“yog yıparıg kelürüp tike birti.” (BKG 11): Cenaze mumları getirip dikiverdiler. 
 
Türkiye  Türkçesinde  t>d  değişmesiyle  dik-  (TS:  525)  şeklinde  kullanılan    fiil,  kelime  başı  t 
ünsüzünü  korumuş  şekliyle  çel-Silifke  ve  çel-Anamur’dan  derlenmiştir:  tikmek  (II):  uzunca  bir  şeyi 
dikine duracak biçimde bir yere tutturmak;  tikilmek: dikilmek (DerS: 3930). 
 
Bu  fiil,  ayrıca  Çüngüş  ve  Çermik  yöresi  ağzında  (Özçelik-Boz  2001:  249)  Eski  Türkçedeki 
şekliyle, Uşak ili ağızlarında (Gülsevin 2002: 388) ise tikil- şeklinde  varlığını sürdürmektedir.    
 
tört 
 
“ol ädgü kü at tört buluŋ-da yadıltı.” ( KPÖ VII.2.): Bu güzel ün dört bir tarafa yayıldı. 
 
Türkiye Türkçesinde t>d değişmesiyle dört (TS: 569) şeklinde kullanılan isim, dört yaşında tay 
anlamı ve törtlü varyantıyla Konya-Kadınhanı’ndan (DerS: 3984) derlenmiştir.  
 
ulayı 
 
“ulayu  iniygünüm  oglanım  biriki  uguşum  bodunum...”  (BKG  1):  Bütün  erkek  kardeşlerim, 
oğullarım, birleşik soyum, halkım... 

---

Eski Türkçeden Anadolu Ağızlarına Ulaşan Bazı kelimeler 
45 
 
 
Bu kelimenin anlamı,  konuyla ilgili çalışmaların çoğunda başta olmak üzere şeklinde verilmiştir.  
S.  Özçelik  ise  bir  makalesinde  kelimenin  anlamını  bütün  olarak  verdikten  sonra  şu  açıklamayı 
yapmaktadır:  “Anadolu  ağızlarında  deyimlerde,  kelimenin  ünlü  benzeşmesi  [alay(ı)
alay(ı) şeklinde kullanıldığını görüyoruz.
”
 1
  
 
Adı geçen makalede, Eski Türkçede kelimenin bütün anlamında kullanıldığı ve aynı anlamda u>a 
değişmesiyle ağızlarda yaşadığı tespit edilmiştir. Bu kelime hep, bütün anlamında alay (I-5.) varyantıyla 
Gaziantep, Sivas, Kayseri ve Niğde’den (DerS: 203);  hepsi, bütünü anlamında alayı varyantıyla Samsun, 
Amasya, Giresun, Gaziantep, Mersin, Hatay, Sivas, Yozgat, Ankara, Kayseri, Niğde ve Adana;  alayısı 
varyantıyla Samsun ve Gaziantep’ten (DerS: 204) derlenmiştir.         
 
ur- 
 
“yüz artuk o un urtı.” (KTD 33): Yüzden fazla okla vurdular. 
 
Türkiye Türkçesinde v ünsüzünün türemesiyle vur- (TS: 2097) şeklinde kullanılan kelime, Eski 
Türkçedeki şekliyle Elazığ, Niğde ve Antalya’dan derlenmiştir: urmak (I): 1. vurmak (DerS: 4041). 
 
Çüngüş  ve  Çermik  yöresi  (Özçelik-Boz  2001:  250),  Urfa  merkez  ağzı  (Özçelik  1997:  269)  ve 
Doğu Trakya yerli ağzında (Olcay 1995: 83)  da kelime bu şekliyle kullanılmaktadır.  
 
üçün 
 
“türük bodun üçün tün udımadım küntüz olurmadım.” (KTD 27): Türk halkı için gece uyumadım, 
gündüz oturmadım. 
 
Türkiye  Türkçesinde  için  (TS:  931)  şeklinde  kullanılan  kelime,  üçün  şekliyle  Niğde-Bor;  uçun 
şekliyle Kars, Gaziantep, ve Niğde’den (DerS: 4022) derlenmiştir.  
 
Üçün
 kelimesi Diyarbakır ağzında (Erten 1994: 172) da kullanılmaktadır.  
 
ya ı  
 
“ya ısi  on teg ermiş.” (KTD 12): Düşmanı koyun gibiymiş. 
 
Kelime,  Eski  Türkçedeki  şekil  ve  anlamıyla  Denizli,  Bolu,  Kars,  Kırşehir,  Niğde,  Adana  ve 
Antalya;  aynı anlamdaki yağın (I) varyantıyla Manisa, Bursa, Erzurum, Ankara, Kayseri, Adana, Edirne 
ve Tekirdağ ağızlarında (DerS: 4119) yaşamaktadır. 
 
yay 
 
“yalabaçı  edgü  sabı  ötügi  kelmez  tiyin  yayın  süledim.”  (BKD  39):  Elçisi,  iyi  haberi,  ricası 
gelmiyor diye yazın sefer ettim. 
 
Kelime, Eski Türkçedeki şekil ve anlamıyla Amasya, Kars, Ağrı, Elazığ,  çel, Antalya ve Niğde;  
yay ayı ş
ekliyle Van-Erciş ağızlarında (DerS: 4208) varlığını sürdürmektedir.  
 
yegräk:  
 
“bu  muntuda  yegräk  çintämäni    ärtini  al alı  barayın.”  ( KPÖ  XXXV.1.):  Burada  en  üstün 
cintamani
  
mücevherini elde etmek için gideyim.  
 
En  iyi,  çok  daha  iyi
  anlamlarıyla  Eski  Türkçede  kullanılmış  olan  yegräk  kelimesi,  üstün  güzel, 
üstün iyi
 anlamlarında  g>y değişmesi sonucu yeyrek varyantıyla Bilecik;  g>ğ değişmesi sonucu yeğrek 
(I) 
varyantıyla Balıkesir-Çaypınar ağızlarında (DerS: 4261) yaşamaktadır.  
 
yıl ı 
 
“ol yıl ıg alıp igittim.” (BKD 38): O at sürüsünü alıp besledim. 
                                                 
1
  Sadettin  Özçelik,  “Orhun  Yazıtları’nda  Geçen  Ulayu  Kelimesi  ve  Başlayu  Ulayu  kilemesi  Üzerine”  lmi  Araştırmalar, 
2004/18, s.71-78 

---