Microsoft Word td\335d I b\334T\334N. doc

Ayabek Bayniyazov - Canar Bayniyazova
 
50 
 
köpşiligi  tildi  belsendi  türde  meñgerüv  üşin  3-4  mıñ  leksiykalıq  birlikti  jetkilikti  sanaydı.  On  jıl  boyı 
qazaq tili oqılatın mektepte -  4 mıñ bolsa, jetkilikti. Surıptav birligi – söz. Minimum sözdikterdiñ jasaluv 
maqsatı – avızeki söylev tilin meñgerüv nemese jazba tildi meñgerüv boladı. Ulttıq orta mektepte qazaq 
tilin  oqıtuv  maqsatı  keñirek:  oquvşılar  avızeki  tilde  söylevge  de,  jazba  tilde  jazuvğa  da  mümkindik 
jasaytın  leksikanı  meñgerüvleri  kerek.  Ol  üşin  qajetti  närse  –  tildiñ  leksikasınıñ  yadrosın  qamtıytın 
birneşe jiyilik sözdikterden qorıtılıp alınğan  tizbelerdi paydalanuv. 
Qazaq  tilindegi  sözderdiñ  ärtürli  saladağı  qamtıluvın  beyneleytin  türli  jiyilik  sözdikterdiñ  söz 
quramın zerdelev isi tildegi sözderdiñ qoldanım jiyiligin anıqtavğa mümkindik beredi. Kez-kelgen pändi 
oqıtuv mazmunın bağdarlama ayqındaydı. Osı oquv bağdarlamasına enetin tildik materiyal studentterge 
oquvlıq  arqılı  beriledi.  Eger  oquvlıqta  leksiykalıq  birlikter  aldın  ala  surıptalıp  berilmese,  onda  student 
jüyesiz  berilgen  sonşama  jaña  sözdi  este  saqtay  almas  edi.  Sondıqtan  da,  beriletin  sözder  jüyeli  türde 
surıptalıp, mätinderde, jattığuvlarda, dıyalogtarda qaytalanıp otıruvı kerek. 
Osı  turğıda  jazılğan  dissertatsiyalıq  eñbekter  jayında  ayta  ketsek,  bul  mäseleni  alğaş  söz  etken 
ğalım - Q.Jaqsılıqova. Ol leksiykalıq birlikterdi surıptav printsipterine jeke-jeke toqtalıp, sözdi surıptavda 
sözdiñ tömendegidey qasiyetterine köñil bölüvdi usınadı:  
1.  Sözdiñ qoldanıluv jıyiligi; 
2.  Sözdiñ jeñil-qıyındığı; 
3.  Sözdiñ tildiñ dıbıstıq erekşeligin qamtuvı; 
4.  Sözdiñ taqırıp qajetine säykestigi; 
5.  Sözdiñ tirkesüv qabileti; 
6.  Sözdiñ sinonimdik qasiyeti; 
7.  Sözdiñ sözjasamdıq qabileti; 
8.  Eki tilge ortaq sözderdi sanatqa kirgizbev; 
9.  Sözdiñ oquvşınıñ psixofiziologiyalıq erekşeligine säykestigi
2
. 
Alayda,  bulardıñ  işindegi  ekinşi,  üşinşi,  segizinşi  jäne  toğızınşı  ustanımdar  sözdik  birlikterdi 
surıptav  isine  qoldanuvğa  jaramsız.  Sözderdiñ  qoldanım  jiyiligi  statistikalıq  saraptama  jasavdıñ 
nätiyjesinde  ğana  belgili  bolmaq.  Biraq,  qazaq  tilin  bulayşa  zerttev  soñğı  kezderi  ğana  qolğa  alına 
bastağandıqtan, oquvlıqtar men oquv quraldarın jasauvşı avtorlar onday mälimetterge süyenbegen. Sözdiñ 
qoldanımdılığı mäselesi jeke avtorlardıñ közqarastarına negizdelip qana şeşilip keldi. Belgili bir sözder 
birevler üşin jiyi qoldanılatın bolıp körinse, ekinşi bireler üşin basqa sözder sonday bolıp körindi. 
Al,  Z.  Küzekova  öziniñ  ğılımıy  eñbeginde  tildik  minimumdardı  tañdavda    maqsatın,  oqıtuvdıñ 
kezeñin, uzaqtığın jäne kontingentin eskeruv kerek ekenin aytadı. 
Avtor tildik birlikterdi surıptavda negizinen V. Mekkidiñ ölşemderine süyenedi. Olar:  
1. Jiyilik; 
2. Dıyapazon; 
3. Sözdik qor bola aluv siypatı; 
4. Qamtiy aluvşılığı; 
5. Jattavğa ıñğaylılıq
3
. 
Osı aytılğan ölşemderge jeke-jeke toqtalıp, taldap körsetedi. 
                                                 
2
 K. Jaksılıkova, Naçnıye Osnovı Otbora Kompleksnoy Organizatsıy Yazıkogo Materiyala Po Kazaxskomu Yazıku, Almatı 
2005, S.71. 
3
  Z.  Küzekova,  “Bastapqı  Kezeñ  Oqulıqtarınıñ  Teoriyalıq  Negizderi”,  Akademik  Ä.T.Qaydar  jäne  til  biliminiñ  mäseleleri. 
Almatı 2005, s. 550- 557. 

---

Ortaq Leksiykalıq Minimum Sözdiginiñ Qurılımdıq Erekşelikteri 
51 
 
Leksiykalıq  materiyaldı  tilüyrenim  maqsatında  surıptav  mäselesinde  barşağa  ortaq,  jalpı, 
ämbebap  minimumnıñ  quramı  turalı  äli  künge  deyin  biravızdı  pikir  joq.  Ortaq  leksiykalıq  minimumdı 
tüzüvge negiz bolatın bastı ustanımdardıñ biri – qoldanım jiyiliginiñ mañızı turalı da solay. Ğalımdardıñ 
bir  tobı  onı  sözderdi  obyektivti  türde  surıptavdıñ  birden  bir  durıs  täsili  dep  sanasa,  endi  bir  tobı  «jiyi 
qoldanılatın  sözdiñ  bäri  birdey  mañızdı  emes»  degendi  aytadı.  Alayda,  jiyilik  ustanımınıñ  oñ  nätiyjeli 
jaqtarı  mol,  sondıqtan  da  onı  bastı  ustanım  retinde  qoldanuv  älemdik  leksikografıya  täjiriybesinde 
maquldanğan.  Alayda,  ğalımdar  da,  ädistemeşi-praktikter  de  sözderdiñ  qoldanım  jiyiligimen  qatar 
sözderdiñ  mañızdılığınıñ  da  eskerilüvi  kerek  ekendigin  aytıp  otır.  Bir  anığı  sol,  ortaq  minimum  üşin 
sözderdi  surıptavda  lingvistikalıq  jäne  didaktikalıq  ustanımdardı  keşendi  türde  qoldanğan  jön.  Sebebi, 
surıptavda,  bir  jağınan,  surıptalatın  tildik  birliktiñ  erekşelikteri  eskeriletin  bolsa,  ekinşi  jağınan,  tildi 
üyretüv deñgeyiniñ erekşelikteri de eskerilip otıradı. Al, onday  ustanımdar mınalar: 
Surıptaudıñ bastı ustanımı: 
Statistikalıq ustanım (Eñ aldımen tildik birliktiñ qoldanım jiyiligi eskeriledi). 
Sözdiñ  tirkesimdik  qabileti  (tirkesimge  köp  tüsetin  söz  –  tilüyrenim  turğısınan  mañızdı  söz. 
Sondıqtan ortaq minimumğa sintaksistik jäne leksiykalıq tirkesimdik äleveti mol söz alınadı). 
Tildik birliktiñ sözjasamdıq mümkindikteri, yağni söz tübiriniñ taramdanuv qabileti mol söz. 
Bir sözdi bilseñ, birtekti sözderdi tanuv qıyın emes. 
Sözdiñ semantiykalıq qundılığı. Bul ustanım boyınşa, minimumğa köpmağınalı sözder alınuvı 
kerek. Barlıq mağınaları birdey aktiv meñgerilüvge jatpaytındıqtan, minimumğa ol sözdiñ negizgi, bastı 
mağınası alınadı. Bul ustanım tildik qatardan sinonimderdi tañdap aluvğa, antonimderdi tavıp aluvğa, t.t. 
jağday jasaydı. Osı ustanım arqılı internatsionaldıq leksikanıñ minimum sözdigine surıptav jasaladı. 
Sözdiñ  stildik  beytaraptığı.  Bul  ustanım  boyınşa,  ulttıq  mektepke  (joğarğı,  orta)  arnalğan 
minimum-sözdikke stildik turğıdan beytarap ädebiy til sözderin aluvğa jağday jasaydı. 
Jağdayattıq-taqırıptıq ustanım. Bul ustanım qoldanım jiyiligi tömen bolsa da, tilde söylevşiniñ 
ärqaysısına da qajetti naqtı sözdermen minimumdı tolıqtıruvğa mümkindik beredi. Leksiykanı surıptavdıñ 
jağdayattıq-taqırıptıq  ustanımnıñ  qoldanıluvı  minimum  sözdikke  alınuvğa  tiyisti    taqırıptar  men 
jağdayattıñ naqtı kölemi belgilengen jağdayda  ğana mümkin bolmaq. 
Sözdiñ  metodiykalıq  turğıdan  oqıtuv  maqsatına  säykestigi.  Bul  ustanım  leksiykalıq  minimumdı 
üyreniletin tildiñ grammatiykasımen, sözjasamımen, fonetikasımen, orfografiyasımen, ädebiyetimen, jalpı 
tilüyrenim protsesin uyımdastıruvmen üylestiruvge mümkindik beredi. 
Til-tildegi  leksiykalıq  birlikterdiñ  qoldanım  jiyiligin  ğılımıy  täsildermen  tekserüv  tarixı  ärqilı. 
Qazaq til bilimindegi statistikalıq täsildiñ qoldanıluvı XX ğasırdıñ 30-jıldarınan bastaladı.  A.Q.Jubanov  
öziniñ  statistikalıq  zerttev  ädisiniñ  qalıptasuvı  turalı  jazılğan  eñbeginde  qazaq  til  biliminiñ  ğılımıy 
negizderin qalavşı ğalımdardıñ biri bolıp sanalatın professor Q.Q.Jubanovtıñ statistikalıq ädisti keñinen 
qoldanğandığın  jazadı.  Bul  äsirese  ğalımnıñ    latın  älipbiyine  köşüv  isiniñ  ğılımıy  negizdemesin  jasav 
kezinde  jüzege  asırılğan  eken.  Ğalım  bul  täsildi  Q.Q.Jubanovtan  keyin  qazaq  tiliniñ  normativti  kursın 
tüzüv  isinde  S.Keñesbayev,  M.Balaqayev,  S.Amanjolov  tärizdi  ğalımdardıñ  paydalanıp  otırğandığı, 
äsirese  S.Keñesbayevtıñ  qazaq  dıbıstarınıñ quramına  statistikalıq  zerttev jürgizgendigin  atap  körsetedi
4
. 
Avtordıñ  pikiri  boyınşa,  M.Balaqayev  leksiykalıq  normativtilikti  anıqtav  kezinde  qazaq  til  biliminde 
birinşi bolıp leksiykalıq birlikterdiñ tildegi qoldanım jiyiligine jiti nazar avdaruvdıñ qajettiligin aytqan 
5
. 
Statistika  salasında  qazaq  leksikografıyasındağı,  tipti  külli  türki  leksikografıyasındağı  ülken  jetistik 
bolğan jumıs – «Abay tili sözdigi» edi. A.Isqaqov sözdiktiñ alğısözinde: «Sözdikti jasavdıñ nätiyjesi — 
Abay  öz  şığarmalarında  ne  barı  6  mıñday  ğana  jeke-dara  söz  qoldanğanı  ayqındaldı.  Sözdikte  Abay 
şığarmalarında qay söz jiyi, qay söz siyrek qoldanılatındığı söz etilmeydi, biraq är sözdiñ jäne onıñ tür-
türiniñ qanşa ret qaytalanatını (ya kezdesetini) tus-tusında körsetilip otıradı. Mısalı, AL etistigi jäne onıñ 
äraluvan türleri (sol tübirden, jurnaq arqılı tuğan jaña formalarınan basqaları) - 614 ret, KÖR etistigi - 328 
ret, DE etistigi - 1037 ret qoldanılğan. Sonday-aq sol atalğan AL etistiginiñ Abay şığarmalarında 55 türli 
                                                 
4
 A. Q. Jubanov, Qoldanbalı Liyngvıystiyka: Qazaq Tiliniñ Statıystiykası, Almatı 2004, s.187-200. 
5
 M. Balaqayev, Qazaq Tili Mädeniyetiniñ Mäseleleri, Almatı 1965, s. 31. 

---