Microsoft Word td\335d I b\334T\334N. doc

Ayabek Bayniyazov - Canar Bayniyazova
 
52 
 
tirkesi, KEL  etistiginiñ  35  türli tirkesi, KET  etistiginiñ  41  türli tirkesiniñ  kezdesetindigi  körsetiledi  de, 
olardıñ ärqaysısına mağına jağınan siypattama berilip, tiyisti mısaldar keltiriledi» degen. 
Sözdikti  tüzüv  jumısı  akademik  .Keñesbayevtıñ  basşılığımen  bastalıp,  professor  A.Isqaqovtıñ 
basşılığımen  tamamdalğanı  belgili.  «Abay  tili  sözdigin»  jasavda  A.S.Puşkin  tili  sözdigin  tüzüvdiñ 
täjiriybesi  paydalanılğan  edi.  Abay  tiliniñ  sözdigi  boyınşa  jürgizilgen  statistikalıq  jumıstardıñ  nätijeleri 
turalı  biraz  ğılımıy  eñbekter  jazıldı.  Solardıñ  biri  –  osı  sözdikti  tüzüvşi  avtorlardıñ  biri  T.Januzaqovtıñ 
maqalası
6
.  Ulı  aqın  tili  sözdigine  taldav  jasav  jumıstarı  Q.Bektayev  tarapınan  da  jürgizilgen  bolatın
7
. 
A.Jubanov  statistikalıq  täsildiñ  V.Ä. ysengaliyeva  men  A.Q.Xasenovanıñ  eñbekterinde  de
8
  keñinen 
paydalanılıp otırğandığın jazadı. 
«Jiyilik sözdik» degen termin qazaq til biliminde 1970-jıldardan bastap keñ qoldanıla bastağan. 
Ä.Axabayev 1973 jılğı jiynaqta bul termiynniñ qazaq tili leksikografıyasına alğaş ret engeli otırğandığın, 
qazaq  tilinde  burın-soñdı  jürgizilgen  leksikografıyalıq  jumıstarda  jiyilik  sözdik  jasalmağandığın  atap 
ötedi
9
.  Bul  qazaq  til  bilimindegi  zerttevlerde  matematika  ğılımındağı  statistikalıq  ädisterdiñ  qoldanıla 
bastavına  baylanıstı  eki  ğılımnıñ  ara  jiginde  qalıptasqan  «statistikalıq  lingvistika»  nemese 
«lingvostatistika» salasınıñ töl termiyni bolıp sanaladı. 
Qazaq  til  biliminde  statistika  salası  boyınşa  tuñğış  jazılğan  dissertatsiyalıq  eñbek  – 
S.Tatuvbayevtiñ 1968 jılı qorğalğan  «Davıstı dıbıstar spektrlarına statistikalıq taldav» attı kandiydattıq 
dissertatsiyası. 
Osı 
eñbekten 
keyin 
Ä.Jünisbekovtıñ, 
M.Raimbekovanıñ, 
A.Qoşqarovtıñ, 
S.Keñesbayevanıñ  jumıstarı  jazılıp,  bul  saladağı  ğılımıy  jumıstar  praktiykalıq  turğıdan  da,  teoriyalıq 
jaqtan  da  kemeldene  tüsti.  Bul  turğıdan  Ä.Axabayevtiñ  qazaq  kösemsözi  tilin,  S.Mırzabekovtıñ  qazaq 
tilindegi  etistikterdiñ  qurılımın,  K.Moldabekovtıñ  mektep  oquvşıları  tilin,  A.Belbotayevtiñ  qazaq 
mätinderindegi söz taptarınıñ quramın zerttevge arnalğan eñbekterin atavğa boladı
10
. 
Qazaq lingvostatistikası mamandarınıñ pikiri boyınşa, Abay tiliniñ jiyilik sözdigi boyınşa Abay 
şığarmaları tilindegi eñ jiyi qoldanılğan 75 söz barlıq söz qoldanıstıñ 40,8 payızın, 150 söz 50,8 payızın, 
1000 söz 60 payızın quraydı eken. Gazet teksterinen jasalğan jıyilik sözdik, negizinen, eñ jiyi qoldanılğan 
57 söz jalpı söz qoldanıstıñ 25 payızın qamtıytının bayqaymız, yağnıy jiyilik tizimde keltirilgen eñ jiyi 57 
sözdi  bilgen  adam  /qazaq  tilin  bilmeytin/  gazet  mätinderinde  qoldanılğan  sözderdiñ  25  payızın  tüsine 
aladı eken. Basqa da ölşemderdi eskere otırıp jiyilik ölşemin minimum–sözdikterge söz surıptavdıñ negizi 
etip  aluvğa  boladı.  Jiyilik  ölşemi  tildiñ  öziniñ  belgili  bir  zañdılıqtarın,  äsirese  leksiyka 
qoldanımdılığındağı  zañdılıqtı  anıqtavmen  jäne  esepke  aluvmen  baylanıstı.  Sondıqtan  ol  minimum-
sözdigin  qurastıruv  üşin  obyektivti  negiz  bola  aladı.  Oyımızdı  jetkizüvde  tildegi  keybir  leksiykalıq 
birlikter  jiyi qoldanılsa, keybiri oğan qarağanda siyrek  qoldanılatını belgili. 
Batıs  tilderinde  jıyilik  tizimi  jazbaşa  mätin  negizinde  jasalğan.  Qazaq  tilinde  de  jıyilik  sözdik 
mätin  negizinde  alınadı.  Ğalımdardıñ  zerttevinşe  sözderdiñ  jıyilik  körsetkişin  taldav  barısında  keybir 
sözderdiñ  jıyiliginiñ  turaqtı  emestigi  tañdavdıñ  kölemin  özgertpeydi.  Sondıqtan  olardıñ  qajettigi  
jıyililikpen  ğana  anıqtalmaydı,  olardıñ  qoldanuvşılığı  basqa  da  sebepterge  baylanıstı.  Yağnıy  keybir 
sözderdi  belgili  bir  jağdayatta  qoldanbav  mümkin  emes.  Mısalı  bor,  qalam,  taqta  sözderi  jiyi 
qoldanılatın sözderdiñ qatarına jatpaydı jäne barlıq mätinderde kezdese bermeydi, biraq bul sözder belgili 
bir  jağdayatta  qajet.  Olar  taqırıptıq  –jağdayattıq  sözdikti  quraydı.  Osınday  jiyiligi  sondaylıq    joğarı 
                                                 
6
 T. Januzaqov, Til bilimindegi statıystiyka, Leniynşil jas, Almatı 1965, 7 şilde, No:7. 
7
  K.  Bektayev,  Çastotnıy  Slovar  yazıka  Abaya,  Materiyalı  mejdünarodnogo  kongressa  po  çastotnım  slovaryam,  Leningrad 
1966; Soniki: Statıystiyka jäne liyngvıystiyka, Bilim jäne eñbek dergisi, Almatı 1967, No:6. 
8
  V.A.  Iysengaliyeva,  Tyurkskiye  Glagolı  s  Osnovamıy,  Zaıymstvovannımıy  z  Russkogo  Yazıka,  Almatı  1966;  A.Q. 
Xasenova,  Etistiktiñ Leksiyka-Grammatıykalıq Sıypatı,  Almatı 1971. 
9
 Ä Axabayev, Q.B. Bektayev,  Tekst Ediniytsaları Jäne Olardıñ Sıypattamaları, Qazaq teksiniñ statıystiykası. Almatı 1973. 
10
  A.  Axabayev,  Statıystiyçeskiyy  Analıyz  Leksiyko-Morfologiyçeskoy  Strukturı  Yazıka  Kazaxskoy  Publiytsiystiykiy:  
Avtoref.  dıys.  kand.  fıylol.  nauk,  Almatı  1971,  s.  23;  S.  Mırzabekov,  Statıystiyko-Liyngvıystiyçeskiy  Analıyz  Strukturı 
Glagola  Sovremennogo  Kazaxskogo  Yazıka:  Avtoref.  dıys.  kand.  fıylol.  nauk,  Almatı  1973,  s.  32;  K.  Moldabekov, 
Lıyngvostatıystiyçeskiye  yssledovanıyya Kazaxskıyx Tekstov  Dlya Mladşıh Şkolnıykov:  Avtoref. kand. dıys.  fıylol. nak. 
Almatı 1985, s. 26; A. Belbotayev, Lıyngvostatıystiyçeskiye  Xarakteriystiykiy Çastey Reçiy Kazaxskogo Teksta,  Avtoref. 
dıys. kand. fıylol. Nauk, Almatı 1992, s. 32. 
 

---

Ortaq Leksiykalıq Minimum Sözdiginiñ Qurılımdıq Erekşelikteri 
53 
 
bolmasa da jağdayatta qajet sözderdi bastapqı deñgeyde  meñgertüv kerek. Alayda, ğalımdar men ädisker-
praktiykter  jiyilik  ustanımınıñ  tiyimdi  jaqtarın  quptay  otırıp,  leksiykalıq  minimumnıñ  basqa  da 
ustanımdarın eskermey, tek jiyilik negizinde ğana surıptavdıñ durıs emes ekendigin aytadı. 
 

---