Microsoft Word XI jurnal 10 doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
121 Ə liyusif MƏMMƏDOV Biblioqrafiyaşünaslıq kafedrasının baş müəllimi AZƏRBAYCANDA YER HAQQINDA ELMLƏR KOMPLEKS N N B BL OQRAF K TƏM NATININ BƏZ MƏSƏLƏLƏR Azərbaycanda son yüz il ərzində toplanmış elmi biliklər, tex- nologiyalar, insan kapitalı ölkəmizin Üçüncü minillikdəki inkişafı üçün mühüm hərəkətverici amil ola bilər. Lakin bildiyimiz kimi, istənilən ciddi elmi nəticələr o zaman əldə edilə, səmərəli elmi tədqiqatlar o za- man yerinə yetirilə bilər ki, bu sahələrin ilkin sənəd informasiya və bib- lioqrafik informasiya tələbatı lazımi səviyyədə öyrənilsin və bu tələbat- ların təmin edilməsi planauyğun şəkildə həyata keçirilsin. Təbiət elmlə- rinin mühüm sahəsi olan Yer haqqında elmlər də bu baxımdan istisna təşkil etmir. Yer haqqında elmlər kompleksi müasir elmlər sisteminin elə bir qisminə aiddir ki, burada tam, dolğun və dəqiq ilkin sənədli informasiya təminatı xüsusi əhəmiyyətə malikdir və həmin təminatdakı istənilən çatışmazlıq tədqiqatlara çox güclü mənfi təsir göstərə bilər. Buna görə də, bu elmlərin ilkin sənəd və biblioqrafik təminat məsələsi həmişə diqqət mərkəzində olmalı, onun təkmilləşdirilməsi heç vaxt elmi-tədqiqat fəaliyyətini idarə edən qurumların gündəliyindən çıxarılmamalıdır. Bu problemi araşdırmazdan əvvəl ölkəmizdə bu elmlər kompleksinin inkişaf və formalaşmasına qısaca nəzər salmaq zəruridir. Azərbaycanda müasir mənada elmi-tədqiqat fəaliyyətinin meydana gəlməsi XIX əsrin sonunda başlamış və bu proses XX əsrin əvvəllərində davam etmişdir. Bu dövr ərzində Azərbaycanda yaradılmış elmi tədqiqat müəssisələrinin, elmi cəmiyyətlərin fəaliyyəti az bir zamanda ölkəmizin elmi potensialının formalaşmasına səbəb oldu. Azərbaycan dünya elminin ən son nailiyyətlərini öyrənərək gənc nəslə çatdıran ali təhsil müəssisələri də ölkəmizin elmi potensialının sürətlə artmasına rəvac verdi. Başda Bakı Dövlət Universiteti olmaqla ali məktəblərimiz çox sayda elmi kadrlar, müxtəlif sahələr üçün mütəxəssislər hazırlamaqla ölkəmizdə elmin inkişafına güclü təkan verdi. Azərbaycan elminin dünya orbitinə çıxmasında təbiətşünaslıq elm- ləri kompleksinin (fizika, astronomiya, kimya, biologiya, geologiya və coğrafiya) böyük rolu olmuşdur. Həmin elmlərdən Yer haqqında elmlər 122 kompleksi xüsusi mövqeyə malikdir. Təbiət elmləri içərisində ən qədim tarixə malik olan bu kompleks Yer qabığını və onun daha dərin qatlarını, Yer qabığının tərkibini, quruluşunu, hərəkətini, onun inkişaf tarixini, faydalı qazıntıların yerləşməsi qanunauyğunluqlarını öyrənir. Yer haqqında elmlər kompleksinin iki əsas istiqaməti coğrafiya və geologiya elmləridir. Yer haqqında elmlər kompleksinə aid edilə bilən tədqiqatlar Azər- baycanda da çox erkən zamandan-orta əsrlərdən inkişaf etməyə baş- lamışdır. Həmin dövrdə elmlərin diferensasiyası indiki qədər dərin olma- dığından bu elmlər sahəsindəki tədqiqatlar ümumən təbiyyətşünaslığın tərkibində inkişaf edirdi və bilavasitə o zamankı cəmiyyətin praktiki tələ- batları ilə bağlı idi. Məsələn, Yerin təki, onun dərinliyində olan faydalı qazıntıların öyrənilməsi(indiki mənada geologiya) insanlara metalların istehsalı, yüngül sənaye üçün xammal əldə edilməsinə imkan yaradan məlumatlar verirdi.Yerin səthi, onun relyefinin xüsusiyyətləri, çayları, gölləri, dənizləri, torpaq örtüyü insanlara ilk növbədə kənd təsərrüfatı istehsalını təşkil etmək, iqlimlər haqqında bilikləri ümumiləşdirmək, ya- xın və uzaq ölkələr haqqında məlumat əldə etmək (indiki mənada coğra- fiya) imkanı yaradırdı. Azərbaycanda Yer haqqında elmlərə dair mə- lumatların xüsusilə intensiv toplanıb təhlil edilməsininm səbəbi ölkəmi- zin ərazisinin mürəkkəb geoloji relyefi, zəngin faydalı qazıntıları və sə- nayenin, sənətkarlığın inkişafı nəticəsində yeraltı sərvətləri öyrənmək zə- rurəti olmuşdur. Orta əsr Azərbaycan alimləri Ömər Aləmin, Həmdullah Qəzvinin tədqiqatları öz dövrlərinə görə çox qabaqcıl elmi səviyyəyə malik idilər. Azərbaycanda müasir elmi mənada Yer haqqında elmlər kompleksi üzrə tədqiqatların başlanması XIX əsrin sonuna təsadüf edir. O zaman Rusiya mperiyasında sənaye inqilabı, kapitalizmin inkişafı, neftə və digər yeraltı sərvətlərə kəskin ehtiyac yaratdı. Nəticədə Azərbaycanın iqliminin, relyefinin və ən başlıcası yeraltı sərvətlərinin, ilk növbədə neft yataqlarının intensiv öyrənilməsinə başlandı. Lakin ölkəmizdə Yer haq- qında elmlər sahəsində tədqiqatların prinsipcə yeni mərhələsi XX əsrin 20-30-cu illərinə təsadüf edir. Bu ən əvvəl, Azərbaycanın qisa müddətdə olsa da, tam dövlət müstəqilliyi qazanması və 20-ci ildən etibarən isə yarımmüstəqil olsa da, Sovet respublikası şəraitində mövcud olaraq ictimai həyatın müxtəlif istiqamətlərində intensiv inkişafı ilə əlaqədar idi. XX əsrin 20-30-cu illərindən başlayaraq sənayenin, elmin, təhsilin ümumi inkişafı fonunda Yer haqqında elmlər də çox sürətlə inkişaf 123 edirdi. Bu dövrün Azərbaycanda Yer haqqında elmlər kompleksinin inki- şafı sahəsində ən əhəmiyyətli hadisəsi 1923-cü ildə Azərbaycanda müasir anlamda ilk elmi-tədqiqat müssisəsi-Azərbaycanı Tədqiq və Tətəbbö Cə- miyyətinin yaradılması oldu.Görkəmli yazıçı və maarifçi Ə.Ə. Haq- verdiyevin sədrlik etdiyi bu cəmiyyətdə üç bölmə var idi ki, onlardan biri Təbiyyat bölməsi idi. Yer haqqında elmlər üzrə tədqiqatlar Cəmiyyətin məhz bu bölməsi tərəfindən həyata keçirilirdi. !929-cu ildə həmin cəmiyyətin bazasında Azərbaycan Dövlət Elmi-tədqiqat nstitutu (Azər- baycan DET ) yaradıldı. 1932-ci ildə Azərbaycan DET -nin əsasında SSR Elmlər Akademiyası Zaqafqaziya Filialının Azərbaycan Şöbəsi təş- kil edildi. Şöbəyə R.Axundov rəhbərlik edirdi. Şöbədə 11 bölmə və bir neçə komissiya fəaliyyət göstərirdi. Bu bölmələrdən biri geologiya bölməsi idi. Lakin Azərbaycanda Yer haqqında elmlər üzrə ilk elmi- tədqiqat institutunun-Azərbaycan MEA Geologiya nstitutunun yaradıl- ması tarixindən bəhs edərkən 1930-cu il əsas götürülür. Azərbaycanda SSR EA Azərbaycan Filialının Geologiya nstitutunun təsis edilməsi ilə Azərbaycanda geologiya sahəsində elmi tədqiqatlarla məşqul olan ilk ayrıca müəssisə işə başladı. Az bir müddət ərzində respublikamızda Yer haqqında elmlər sahəsində planauyğun şəkildə geniş istiqamətdə tədqi- qatlar aparılmağa başladı. Ötən illər ərzində Azərbaycan MEA Geologiya nstitutunda neft və qaz geologiyası, filizlərin geologiyası, Yer qabığı və üst mantiyanın quruluşunun modelləşdirilməsi, faydalı qazıntıların yeni proqnoz metod- larının işlənməsi, fanerzoy dövrünün stratiqrafiyası və faunası, çökmə və vulkanikçökmə formasiyaları və onların formalaşması qanunauyğunluq- ları kimi istiqamətlərdə nailiyyətlər qazanılmışdır. Hal-hazırda nstitutda petrologiya və metallogeniya, filiz yataqlarının geokimyası və mineralo- giyası, regional geologiya və tektonika, neft və qaz geologiyası şöbələri, palçıq vulkanizmi, paleontologiya və stratiqrafiya, elmi nailiyyətlərin təsərrüfata tətbiqi bölmələri var. nstitutun nəzdində həm də H.Zərdabi adına Təbiyyat Tarixi muzeyi və Geoloji muzey də fəaliyyət göstərir. Biz bilirik ki, Azərbaycanda geologiya sahəsində elmi potensial təkcə Milli Elmlər Akademiyasının Geologiya nstitutu ilə məh- dudlaşmır. Bu institutdan başqa Akademiya sistemində uzun zaman Dərin Neft və Qaz Yataqlarının Nəzəri Problemləri nstitutu fəaliyyət göstərmişdir ki, 2002-ci ildə həmin institut ləğv edilmiş və onun şöbələri MEA Geologiya nstitutunun tərkibinə qatılmışıdır. Akademiyadan kənardakı elmi müəssisə və kollektivlərə gəldikdə isə Respublika Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|