Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
54 ortalarına qədər xaçpərəst dinini qəbul etməmişlər, yepiskop Yunan isə Albaniyadan gəlib, bu dini Hun ölkəsində təbliğ edənlərdən biri olmuşdur. IV yüzilliyin 30-cu illərində bu çarlığa Sanatruk (Sanesan) başçılıq edirdi. Sanatruk Paytakaran şəhərini ələ keçirmişdi. O, dəfələrlə Albaniya və Ermənistana hücumlar etmişdi. Orta əsrlərdə yaşamış bir müəllif Sanesanın “öz sərhəddini, böyük Kür çayını keçərək” yürüşlər etməsini yazır. Onun atlı alaylarının sayı-hesabı yox idi. Onlar özləri də qoşunlarının sayını müəyyənləşdirə bilmirdilər. Həmin müəllif yazır ki, Sanesan bütün ölkəni (Ermənistanı - M. İ.) bir il öz əllərində saxladı” (48, s. 62). Sasanilər II Yezdəgirdin (438 – 457) vaxtında hunları Hun Darvazasından (Beşbarmaq səddindən) şimala sıxışdıra bilsələr də tezliklə bu ərazini tərk etmişlər. Sasanilər I Kavadın (438 – 531) və I Xosrov Ənuşirəvanın (531 – 579) dövründə də Hun çarlığı ərazisində arabir uğurlar qazana bilmişlər. Dərbənddən cənubda yerləşmiş Çola şəhərinin ətrafına sədd də çəkdikləri söylənilir. Bütün bunlara baxmayaraq, Sasanilər hunların, xəzərlərin qarşısında həmişə aciz qalmış və daim qorxu altında olmuşlar. 532-ci ildə hunlar Kür çayını keçib Albaniyaya, İberiyaya və Armeniyaya basqınlar etməyə başladılar. Həmin ildə Albaniya hunların hakimiyyəti altına keçdi. Xristianmeylli qaynaqlar hə- min hücumları ancaq qarətçiliklə bağladığından bu etnosların əvvəlki dini etiqadını saxlayan əhaliyə köməyi kölgədə qalmış- dır (12, s. 189). Hun çarlığının şimalında (Dərbənddən şimal- da), M.Kalankatuklunun Türküstan adlandırdığı türk xaqanlı- ğında tez-tez daxili çəkişmələrin baş verməsindən, təbii olaraq Hun çarlığının əsas diqqətinin şimala yönəlməsindən istifadə etmiş I Xosrov Ənuşirəvan Dərbənddən cənubda yerləşmiş Çola şəhərinin ətrafına sədd də çəkdirmişdi. Tarixçilər Çola şəhərinin Samur çayı yaxınlığında yerləşdiyini yazırlar (12, s. 187). 55 Sasanilərin əsarəti altında olan Albaniya katalikosluğunun taxtı Çola şəhərinə köçürülmüşdü. Albaniyanın dini mərkəzinin zorla Çola şəhərinə köçürülməsi hiyləgər bir siyasət güdürdü. Böyük qismi türkmənşəli tayfalar olan Albaniya əhalisi hunlara qarşı döyüşmək istəmirdilər və bunu bilən Sasani hökmdarları hər cür məkrli hiyləgərliyə əl atırdılar. Bu hiylələrdən biri də Albaniya katalikosluğunun taxtını, Sasanilər tərəfindən qısa bir müddətə də olsa, zəbt edilmiş Hun dövləti ərazilərinə köçürmək idi. Lakin 551-ci ildə hunlar hücum edərək Kür çayına qədər ərazini azad etdilər və Albaniya katalikosluğunun taxtı yenidən Bərdə şəhərinə qaytarıldı (60, s. 76). Ümumiyyətlə, Çar Rusiyası və sovet dövründə yazılmış “ta- rix”də qədim türklər həmişə vəhşi, qaniçən, xaçpərəstləri qarət etməkdən başqa heç bir məqsədi olmayan insanlar kimi təsvir edilirlər, Sasanilər isə az qala xaçpərəst dininin qoruyucuları ki- mi qələmə verilirlər. Halbuki, Hun çarlığının qədim türk tayfa- ları həm öz dinlərini, həm də Albaniyada kütləvi şəkildə məs- kunlaşmış soydaşlarını xaçpərəstlərdən, İran atəşpərəstlərindən qorumaqdan ötəri Albaniyaya və sasanilərin ərazisinə basqınlar edirdilər. Digər tərəfdən, Sasanilərin Albaniya və Ermənistan xaçpərəstlərinə etdikləri zülmlər, onlara zorla atəşpərəstliyi qəbul etdirmək adəti heç kim üçün sirr deyildir. Hunlar öz dinini atıb başqa dini qəbul etmiş soydaşlarına pis gözlə baxırdılar, onları xəyanətkar hesab edirdilər. Bu bütün dövrlər və bütün xalqlar üçün xarakterik və təbii haldır. V əsrdə Hun çarı Albaniyaya, İberiyaya və Ermənistana hücumlar edir və bir müddət bu əraziləri öz tabeliyində saxlayır. Albaniyanı nəzarəti altında saxlayan hun qoşunlarının sərkərdələrindən biri xaçpərəst dininə keçir və bundan sonra “Teofil” adlandırılır. Onun iki oğlu və otuz nəfər silahdaşı da bu dini qəbul edirlər. Teofil Albaniya ərazisində, Kürün sağ sahilində, ona tabe olan qoşunu ilə düşərgə qurur. Onun başqa dini qəbul etməsini eşidən Hun dövlətinin çarı ordusu ilə Kür çayını keçir, Albaniya ərazisində düşərgə salmış Teofilə yaxın yerdə düşərgə 56 salır. Hun hökmdarı sərkərdə Teofili, onun iki oğlunu və otuz silahdaşını hüzuruna çağırıb deyir: “Sən çaldığın qələbələr və şücaətinə görə bizim məmləkətdə ən istəkli adam idin. Biz sənə çoxlu mükafatlar verib başqa sərkərdələrə üstün qoyduq və ordumuzun üçdə birinin başçısı təyin etdik. Bəs nə üçün öz xalqının döyüşlərdə bizə qələbə gətirən nəcib ilahilərini atırsan? Nə üçün sən öz döyüşçülərinlə mənim əleyhimə üsyan edirsən?” (60, s. 36). Ona göstərilən böyük sayqı və etibarın müqabilində xalqına xəyanət etmiş sərkərdə ilə bu qədər təmkinlə söhbət edən hökmdarın ədaləti və dərin kökləri olan mədəniyyəti göz önündədir. Hələ bu da onun ədalətinin son həddi deyilmiş. Hun çarı xəyanətkar sərkərdəyə düşünmək və özünü doğrultmaq üçün vaxt və imkan verir. Bu hadisə qədim türkləri mədəniyyətsiz, qaniçən və qəddar kimi qələmə verən, “mədəniyyəti” aşıb-daşan siyasi qeybətçilərə tutarlı bir cavab- dır. Hun çarının ona verdiyi imkandan Teofil ən pis şəkildə istifadə edir. İki oğlu və otuz nəfər yeni əqidə tərəfdarı ilə düşərgədən cənuba doğru qaçır. Çar onların ardınca qoşun dəstəsi göndərir. Çarın adamları satqınları haqladıqda belə, ehtimal ki, çarın tapşırığı ilə, yenə də seçim imkanı verirlər və hətta onlara yalvarırlar. Qaçanlar bu son təklifi də qəbul etmədikdə təqib edənlər onların hamısını öldürdülər (60, s. 37). Kalankatuklu yenə də xaçpərəst mövqeyindən çıxış edərək satqınları “müqəddəs”, hunları bütpərəst adlandırsa da hadisəni təfərrüatı ilə təsvir etmişdir. 664-cü il dekabrın 21-də hunlar yenə də Kür çayını keçərək cənuba yürüş etdilər. Bu yürüş haqqında Kalankatuklu yazır: “Hunlar çarı çoxminli atlı qoşunları ilə Albaniyaya basqın etdi. Cavanşir bu hadisəyə qədər öz ölkəsinin əhalisini ehtiyatlı olmağa çağırırdı. Lakin hücuma keçmiş hunlar Kür çayının bu sahilinə keçib Araz çayına çatdılar və nəinki Albaniyada, hətta Ayrarat vilayətində və Sünik ölkəsində aldığı əsirləri və qışlaq otlaqlarında olan qoyun və mal-qara sürülərini öz düşərgələrinə Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|