Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
60 xanın və Dəniz xanın törəmələridirlər. Azərbaycanın şimalında mövcud olmuş Hun çarlığının ərazisində, Beşbarmaq dağının ətraflarındakı toponimlərdə “Ana Ağac”, “altı oğul”, “Dağ xan” və “Göy xan” sözləri öz əksini tapmış və günümüzə qədər qorunub saxlanmışlar. Xızı rayonunun sakininə “dağlı” deyilir və Xızının ən böyük mahalının adı “Göyxan”dır. Göründüyü kimi, burada heç bir açıqlamaya, elmi izaha ehtiyac da yoxdur. Xızı-Beşbarmaq mahalında “Altıağac” adlı qəsəbə vardır və bu adın da “Ana ağac”, “altı oğul” ifadələrini tərənnüm etdiyi aydındır. Göyxan mahalı ilə Gədik mahalının arasında “Quz” adlı dağ var və bu dağın Dərbənd-Beşbarmaq sədlərinin içində olduğunu nəzərə alsaq, adına “İç-Quz” dağı da demək olar. Altıağac kəndi yaxınlığında, sıx meşələrlə əhatələnmiş dağ zir- vəsində, qədim Xız istehkamının (Beşbarmaq) səddi üzərində olan müdafiə qülləsinin xarabalıqları da qalmışdır. Bundan baş- qa Xızı şəhərindən Altıağac qəsəbəsinə qədər ərazi sıx dağ me- şələrinin əhatəsindədir və altı onqon məhz meşə yırtıcı quşları- nın adları ilə bağlıdır. Daha bir diqqətəlayiq fakt da odur ki, özünəməxsus naxışlarla bəzədilmiş, XX əsrin ortalarına qədər toxunmuş Xızı xalçalarının, palazlarının, xurcunlarının bəzilə- rində bir neçə oğuz tayfasının damğası (tamğa, dağ) açıq-aydın həkk olunmuşdur. Beləliklə, Azərbaycan tarixində saysız-hesabsız faktlarla ya- naşı, sak-massagetlərin və işquzların hunlarla eyniləşdirilməsi- ni, ölkəmizin şimalında Hun çarlığının mövcudluğunu, e.ə. XIII əsrdə yaşamış Xızır peyğəmbərin, Dağ xanın, Göy xanın, Ana Ağac adlarının Xızı rayonunun toponimlərində əksini tapmasını, IV əsrdə yaşamış hun çarı Sanatrukun adının, VII əsrdə yaşamış hun knyazı Alp İlutuerin, Beşbarmaq mahalının iltəgini tarxan Ovçunun, yataq ağası Şad Xəzərin adlarının yazılı mənbədə olmasını ümumiləşdirərək tam əminliklə söyləmək olar ki, oğuzlar Azərbaycanın aborigenləridirlər. Xalqımızın kökündə duran oğuz tayfaları Azərbaycanın ən qədim sakinləridirlər. 61 Xızı rayonunun ərazisində savir, peçeneq, xəzər, keçəllər, kamiçik-hun, bizlər tayfalarına aid toponimlər də vardır və bu barədə bir qədər sonra danışacağıq. E.ə. VII əsrdən başlayaraq, təxminən 1400 il, Dərbənddən Kürə qədər, bəzən də Muğana qədər ərazidə mövcud olmuş Hun (və ya Maskut-Hun) çarlığı VII əsrin ilk yarısında Xəzər Xaqanlığının vilayətinə çevrilmiş, VII əsrin ikinci yarısında Ərəb Xilafəti tərəfindən zəbt edilmişdir. 637-ci ildə Ərəb Xilafəti Sasani hökmdarlarının paytaxtı Mədaini (Ktesifonu) tutdu. Daha sonra isə ərəblər Cənubi Azərbaycan torpaqlarına basqın etdilər. Azərbaycan, Deyləm və Rey əhalisi birləşərək ərəblərə müqavimət göstərməyə hazırlaşdılar. Lakin ərəblər bu birləşmiş qüvvəni də məğlubiy- yətə uğratdılar. Daha sonra ərəblər Ərdəbili tutdular. 640-cı ildə ərəblər Qafqaza hücum etdilər. Dvin, Naxçıvan və Tiflis şəhərlərinin başçıları şəhərləri qarətdən xilas etmək üçün ərəblərin hakimiyyətini qəbul etməyə məcbur oldular. IX yüzillik müəllifi Yəqubinin verdiyi məlumata görə ərəb qoşunları Azərbaycanın cənub torpaqlarının hamısını artıq zəbt etmişdilər. Ərəblərin İranı zəbt edəcəyi təqdirdə Albaniyaya da soxulacaqlarını nəzərə alan Alban hökmdarı Cavanşir Sasani- lərlə birlikdə ərəb qoşunlarına qarşı vuruşlarda iştirak etdi. Uzun illər boyu Bizans imperiysı ilə vuruşlarda zəifləmiş Sasani İranı ərəb qoşunlarına ciddi müqavimət göstərə bilmədi, məğlub oldu. İranı tam məğlubiyyətə düçar etdikdən sonra ətraf əraziləri də zəbt etmiş ərəb qoşunları Azərbaycanın cənub torpaqlarına basqın etdilər. Əhali onlara ciddi müqavimət göstərdi. Buna baxmayaraq ərəb qoşunları Təbrizi, Naxçıvanı, Beyləqanı tutdularsa da, əhalinin müqavimətini qıra bilmədilər. Azər- baycanın cənub torpaqlarında üsyan oldu. Ərəblər üsyanı yatırdılar. 50-ci illərin əvvəllərində ərəb qoşunları Azər- baycanın şimal torpaqlarını, Kürlə Arazın birləşdiyi yerləri tutmaq istəyirdilər. Alban hökmdarı Cavanşir ölkəsini qorumaq 62 üçün Bizansla ittifaqa girməyə, Ərəb xilafəti ilə danışıqlar apar- mağa və sonra müqavilə bağlamağa məcbur oldu. Lakin bu müqavilənin ömrü uzun olmadı. Ərəb qoşunları müqavilə bağ- lanandan iki il sonra Albaniyaya girdilər, İrandan Beyləqana hərəkət etdilər. Ərəb qoşunlarının başçısı Salman Beyləqanı, Bərdəni, Şəmkiri tutduqdan sonra Qəbələ, Şəki, Şirvan, Məskut, Şabran və Dərbənd şəhər və vilayətlərini ələ keçirdi. Salman buradan şimala, xəzərlərin üzərinə hücum etdi. Lakin o, bu döyüşlərdə məğlub oldu və öldürüldü. Bundan sonra Xəzər xaqanlığı ilə Ərəb xilafəti arasında müharibə uzun illər, VIII əsrin 30-cu illərində Xəzər xaqanı tərəfindən islamın qəbul edilməsinə qədər davam etdi. Bütün yuxarıda qeyd olunanlara əsaslanaraq tam əminliklə demək olar ki, Azərbaycan xalqının böyük qismini təşkil edən türk soyları Azərbaycan xalqının və dilinin təşəkkülündə böyük rol oynamışlar və Azərbaycan ən qədim türk məskənlərindən biridir. Bu barədə “Azərbaycan tarixi” kitabında deyilir: “Azər- baycan ərazisindəki Hun çarlığından bir neçə il sonra Albaniya çarlığı da süquta uğradı. VIII yüzilliyin əvvəllərində bütün Qaf- qazda, o cümlədən Azərbaycanda xilafət əleyhinə üsyanlar baş- ladı. Xəlifə 150 minlik qoşun göndərdi, üsyanlar amansızcasına yatırıldı, Azərbaycan ərəb xilafətinin vilayətinə çevrildi. Azər- baycan ərazisində dilləri Azərbaycan dilinin kökündə dayanan soyların çox güclü olmasının, əslində xalqın (türkdilli xalqın) təşəkkül tapmasını digər qaynaqlarda da görmək olar. Ərəb xə- lifəsi Müaviyənin (661 – 680) yaxın adamı olan bir nəfərin söy- lədiyi və ərəbdilli mənbələrdə əksini tapmış dəlil söylədiyimiz nöqteyi-nəzərdən çox maraqlıdır. Həmin adam yazır ki: “Müa- viyənin yanında idim. Bu zaman Ermənistan valisindən ona na- mə gəldi. O, naməni oxudu və qəzəbləndi. Sonra katibini çağırıb dedi: onun naməsinə belə cavab yazın: “Xatırladırsan ki, türklər mənim torpağıma doğru gəlib oranı qarət ediblər, bəzi şeyləri ələ keçiriblər, sonra türklərin dallarınca adamlar gəlmiş, ələ keçirdiklərini geri almışlar. Anan səni itirsin. Bir də Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|