Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
57 apardılar. Bundan sonra Hunlar çarı Cavanşiri görmək istədi və qardaşlarını göndərərək onların vasitəsilə görüş istədi ki, aralarında qardaş məhəbbəti yaransın. Bu vaxta qədər heç bir İran hökmdarı Türküstan çarı ilə üzbə-üz çıxmağa cəsarət etmirdi, lakin igid və mərd Cavanşir ondan heç qorxmadı” (60, s. 132). Rus tarixçilərinin xüsusi sevgi ilə ucaltmağa çalışdıqları İran hökmdarlarının heç vaxt hünər etmədiklərini Alban çarı Cavanşir etdi. O, Hun çarı ilə görüşə getdi və hətta çarın qızını istədi. Hun çarı qızını Cavanşirə verdi. Burada Kalankatuklu- nun Hun çarlığını Türküstan adlandırmağı səhv deyil, belə ki, milli mənsubiyyət baxımından istər Hun çarlığını, istər Qərbi Türk xaqanlığını, istərsə də Xəzər xaqanlığını və yaxud bu dövlətlərin üçünü birlikdə Türküstan adlandırmaq olar. Lakin Hun çarlığından şimalda, Dərbəndin şimalından Qara dənizə qədər ərazidə, 552-ci ildə yaranmış Türküstan (Qərbi Türk xaqanlığı) uzun sürən daxili çəkişmələr nəticəsində 659-cu ildə süquta uğramışdı. Cavanşirin Hun çarı ilə Kür sahilində görüşdüyü dövrdə (664-cü il) Dərbəndlə Qara dəniz arasındakı ərazilərdə artıq Xəzər Xaqanlığı mövcud idi. Xəzər Xaqanlığı, təxminən 650-ci ildə yaranmış, XI əsrin ikinci yarısında süquta uğramışdır (120, s. 76). M.Kalankatuklunun verdiyi məlumatdan aydın olur ki, Hun çarı ilə Cavanşirin görüşündən bir qədər sonra, Hun çarlığı öz müstəqilliyini itirmiş və Xəzər xaqanlığından asılı vəziyyətə düşmüşdür. O, yazır ki, hunların knyazı Alp İlutuer “Türküs- tanda Xəzərlər xaqanının yanında şücaətlər göstərib özünə parlaq ad qazanmışdı. O, xaqanın məhəbbətini qazandı və o da öz qızını ona verir. Bundan sonra o, il-ituer mənsəbinə layiq olur və yepiskopun nurlu təlimini şöhrət çələngi kimi qəbul etdiyinə görə üç ölkədə məşhurlaşdı” (60, s. 160-161). Kalan- katuklu hun knyazının “üç ölkədə” – Albaniyada, Hunlar ölkəsində və Xəzər Xaqanlığında məşhurlaşmasının səbəbini yepiskop İsrailin təlimi ilə Alp İlutuerin xaçpərəst dinini qəbul 58 etməsi ilə əlaqələndirir. Alp İlutuer Xəzər xaqanından asılı olsa da hunlar ölkəsinin idarəsində müstəqil qərarlar da qəbul edirdi. Knyaz alban yepiskopu İsraili hunlar ölkəsinə dəvət edir və onu gətirmək üçün Beşbarmaq (Xursan) mahalının iltəgini tarxan Ovçunu və yataq ağası Çatkasarı (Şad Xəzəri) Albaniya- ya göndərir. Sonralar yepiskop İsrail xaçpərəstliyi təbliğ etmək üçün Xəzər Xaqanlığına gedir. “Hesabat” jurnalında (№ 10 (183) oktyabr 2011) Xızının tarixi ilə bağlı belə bir məlumat verilir: “Tarixçi Qiyasəddin Qeybullayevin “Azərbaycanın etnik tarixinə dair” monoqrafi- yasında və digər əsərlərində 644-cü ildə Aran dövlətilə Xizonşahlıq (Xızı şahlığı) Xızı məmləkəti arasında bağlanan müqavilədən bəhs olunur”. Sözsüz ki, burada Hun çarı ilə Arran (Qafqaz Albaniyası) hökmdarı Cavanşir arasında bağlanan müqavilə nəzərdə tutulur. Xızır qayasını “Xursan”, “Xosr vem” adlandıran mənbələrdə Hun (Xızı) hökmdarının “Xizonşah” adlandırılması təbiidir. Yazılı mənbələrdə hunların bütpərəst olduğu göstərilir. Əslində hunlar bütlərə sitayiş etməmişlər. Qədim türklərin uca Yaradanı Alla, Tanrı, Göy Tanrı, Ulu Tanrı kimi adlarla tanıdıqlarını bilirik. Lakin qədim türklərin öz yaranışlarıyla bağlı Ana Ağacdan törəmələri, xilaskar Boz Qurd haqqında əfsanələri də var idi. Tək Tanrıya inanmalarına baxmayaraq ağaclara qurban kəsib qanını yarpaqlara çiləyirdilər, qurban kəsilmiş heyvanların kəllələrini və dərilərini ağacın budaqların- dan asırdılar. Kalankatuklu da hunların Tanrı-xana inandıqla- rını və eyni zamanda Ana ağaca qurbanlar kəsdiklərini yazır: “Bu ağaca onlar at qurban kəsir, onun qanını yarpaqlarına çiləyir, kəlləsini və dərisini də budaqlarına asırdılar. Bu palıd ağacı bütün başqa ağacların anası sayılırdı və bu ağaca hunlar ölkəsində çoxları, o cümlədən bu bütü xilaskar, həyatverən və bütün nemətləri bəxş edən sayan knyazın özü və bütün onun əyanları sitayiş edirdi” (60, s. 161). Kalankatuklu hunların dəfn mərasimi barəsində, öz dini baxışlarından doğan bir sıra 59 təhqirlər yazsa da, çox qiymətli məlumatlar da vermişdir. Hunlar dəfn mərasimində “meyitlər üstündə dumbul və zurna çalır”, “bıçaq və ya xəncərlə yanaqlarını, əl və ayaqlarını çərtib qan axıdırdılar” (60, s. 156). Hunların “böyük və mömin knyazı İl-ituer” Alban çarı Varaz-Tiridatın “sülh və dostluq” təkliflərinə albaniyalı yepiskop İsraili öz ölkəsinə dəvət edir. Onu Albaniyadan Hun ölkəsinə gətirənlərdən biri Hun ölkəsinin Beşbarmaq mahalının iltəgini tarxan Ovçu idi (60, s. 166-167). Türk Mədəniyyətini Araşdırma İnstitutunun yayınladığı, Serhat Taşkıranın “Türk kültürü. Kara Kuvvetleri sayısı” kitabında türklərin Ana Ağacdan törəməsi haqqında əfsanə verilmişdir (99, s. 823). Əfsanəyə görə Oğuzun altı oğlu Ana Ağacdan yaxud Dünya Ağacından törəmişdir. Professor Mirəli Seyidovun “Azərbaycan xalqının soykökünü düşünərkən” kitabında Oğuzun altı oğlundan üçünün anası İşıq (Günəş), digər üçünün anası Dünya Ağacı olduğu göstərilir (79, s. 134). Oğuz xanın oğulları: İç oğuz (üçok) qolu – Göy xan, Dağ xan, Dəniz xan; Taş oğuz (dış oğuz və ya bozok) qolu – Gün xan, Ulduz xan, Ay xan. Bu əfsanənin yaranma səbəbləri vardır. Əfsanəyə görə Oğuz xan üç oğlunu şərqə, digər üç oğlunu qərbə göndərir və deyir: “Siz – Gün, Ay, Ulduz gündoğana sarı, Göy, Dağ, Dəniz – siz günbatana sarı gedin” (79, s. 135). Həqiqətən də, miladdan öncə VII əsrdən əvvəl iç-oğuz (üçok) tayfaları, yəni işquzlar Xəzər dənizindən qərbdə, taş-oğuz (bozok) tayfaları isə şərqdə məskunlaşmışdılar. Bu barədə Faruq Sümərin də tədqiqatları çox əhəmiyyətlidir: “Cami ət- təvarix”də oğuzların mənşəyi fəslində yazılır ki, 24 boy bərabər olmaq üzrə Oğuz xanın altı oğlundan törəmişdir. Ancaq daha diqqətəlayiq cəhət budur ki, damğaları ayrı-ayrı olduğu halda hər dörd boy bir müştərək onqona malikdir. Bu fakt 24 oğuz boyunun da qədim zamanlarda altı boy halında yaşadığını göstərir. Bu altı onqonun hamısı meşə zonalarında yaşayan yırtıcı quşlardır” (29, s. 28). İç-oğuz tayfaları Dağ xanın, Göy Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|