Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
200 Dağlıların yaşadıqları yerlərdə – Xızıda, Siyəzəndə, Bakıda uşaqlar son vaxtlara qədər aşıq-aşıq, naqquli, şumaqədər, xan- vəzir və s. kimi oyunlar oynayırdılar. Qədim dastanlarda uşaq- ların və gənclərin oynadıqları aşıq oyunundan bəhs edilir. Bu milli bir oyundur. Göytürklər dövründə bu oyunun oynandığı məlum idi (29, s. 381). Qədim oğuz dastanlarında “ayaqqabı” anlamında “edik” və “soqman” adları çəkilir (29, s. 379). Dağlılar son vaxtlara qədər ayaqqabı sözünün sinonimi kimi “soxman” və ya “soxa” sözünü işlətmişlər. Ümumiyyətlə oğuzlarda yeməyin özü də müəyyən qaydalar çərçivəsinə salınmışdır. Professor Faruq Sümər bu barədə yazır: “Yenə Rəşidəddinin siyahısından anlaşılır ki, qədim zamanlarda bunların yeyəcəkləri qoyun ətinin qisimləri də xüsusi qaydaya salınmışdı. Rəşidəddində bu qisimlərə “əndamiqoşt” (ətin bir qismi), Yazıçıoğlunda “sümük” deyilir. Maraqlıdır ki, onqonlar kimi hər dörd boyun da müştərək bir sümüyü vardır. Beləliklə, kayı, bayat, alka-evli, qara-evli boy- larının sümüyü, yəni qoyundan yeyəcəkləri qisim “sağ karı yağrın”, yəni sağ kürək sümüyü qismidir. Yazır, döyər, dodurğa və yaparlı boylarınınkı “sağ aşuqlu”, yəni aşığın bulunduğu ət parçası (bud), əfşar, kızık, bəydili və karkınların sümüyü “sağ umaca”, yəni sağrı sümüyü, bayındır, peçeneq, çavundur və çəpnilərin sümüyü “sol karı yağrın”, salur, eymür, ala-yuntlu, yürəgirlərinki ucayla (sol umaca?), iqdır, büğdüz, yıva və kınık boylarınınkı isə (sol?) aşığlıdır. Sümük- lərin də hər dörd boy üçün müştərək olması bu ənənənin çox qədim olduğunu və oğuzların 6 boy halında yaşadıqları dövr- dən qaldığını göstərir” (29, s. 213). Xızı camaatının ümumi Azərbaycan mətbəxindən başqa “qorqud” və tutmac adlı yeməkləri vardır. Tutmac Azərbaycanda “dağlıların xörəyi” kimi tanınır. “Oğuzlar” kitabında tutmac haqqında yazılır: “Di- gər türk ellərində olduğu kimi, oğuzların da milli yeməkləri tutmac idi. Tutmac tarix boyu bir sıra mənbələrdə türklərin 201 milli yeməyi kimi qeyd olunur” (29, s. 67). Sultan Toğrul Xorasanda, bir qonaqlıqda yediyi badam halvasını tərifləmək məqsədilə, həm də zarafatla “Yaxşı tutmac imiş, ancaq sarım- sağı çatışmır” demişdir (29, s. 364). Lakin mənbələrdə tutmacın hazırlanması haqqında verilən məlumatlar tam deyil, həm xörəyi təşkil edən kompanentlərin hamısı sadalanmır, həm də onun hazırlanma prosesi tam açıqlanmır. Görünür, tutmac elə qədimdən “dağlıların xörəyi” olmuşdur. Dağlıların arasında Qomişər mahalının Qarabulaq kəndinin və Beşbarmaq mahalının Sayad-Xızı kəndinin tutmacı daha məşhurdur. Türklərin arasında oğuzların, oğuzların arasında əfşarların tutmacı ən ləzzətli sayılmışdır. Tutmac bu qaydada hazırlanır: xəmir yuxa şəklində, ancaq bir qədər qalın (bir millimetr yarıma qədər) açılır, sac üzərində xəfif bişirildikdən sonra üçbucaq və ya paxlava şəklində kəsilir və qaynar suya tökülür. Əvvəlcədən bişirilmiş yaşıl mərci (mərcimək), qaragöz lobya, qırmızı lobya, noxud qaynar su olan qazana tökülür. Sarımsaqlı qatığa yalnız quru nanə vurulur. Dağ edilmiş yağda bişirilmiş qiymə və sarımsaqlı, nanəli qatıq süfrəyə ayrı-ayrılıqda qoyulurlar. Qablara çəkilmiş isti, sulu xörəyə qatığı və yağlı qiyməni hər kəs zövqünə uyğun əlavə edir. Bədənə hiss ediləcək dərəcədə istilik gətirən bu xörəyi adətən soyuq aylarda yeyirlər. Oğuz dastanlarında qədim ovçuluq adəti də diqqəti cəlb edən məqamlardan biridir. “Oğuzlar” kitabında yazılır: “Bəylər zümrəsinə mənsub olan qəhrəmanlar vaxtlarını döyüşlərdə, ovçuluq etməkdə və toy verməkdə keçirirdilər. Bəylərin ovçu- başıları var idi. Bəylər bəzən öz yurdlarındakı ovlaqlarda və qoruqlarda tək, bəzən də içlərindən birinin dəvəti ilə kollektiv şəkildə ovla məşğul olurdular. Başlıca ov heyvanları qaçarlar- dan maral, ceyran, uçarlardan qaz, ördək, kəklik, göyərçin idi” (29, s. 380). Alban tarixçisi Musa Kalankatuklu VII əsrdə Beşbarmaq mahalında yaşamış zadəgan Alp el-Təbirlə yanaşı Ovçunun da adını çəkir. 1920-1937-ci illərdə sovet hökumətinə 202 qarşı silahlı mübarizə aparmış məşhur dağlılardan biri də Ovçu Qara Əhməd olmuşdur. VII əsrdən XX əsrə qədər ovçu sözünün ünvan kimi işlədilməsi bu adətin də dağlılar arasında olduğunu göstərir. Bu adət bu gün də yaşamaqdadır. Xızı və Siyəzən ərazisində xalçaçılıq sənətinin xüsusi yeri olmuşdur. Tarixçi Əbu Cəfər Məhəmməd Təbəri (839-923) hicrətin 22-ci ilində (642-ci il), Azərbaycanda baş vermiş hadisələrlə bağlı yazılarında qeyd edir ki, Azərbaycanın şimal- şərqində yüksək keyfiyyətli xalçalar istehsal olunmuşdur (41, s. 8). Yarımköçəri həyat sürən heyvandar dağlıların istehsal etdikləri xalçalar, palazlar, xurcunlar Azərbaycan xalçaçılığın- da “Quba-Şirvan” növünün Bakı qrupuna aid edilirlər. “Azər- baycan xalçası” kitabında yazılır: “Xızı. Bu rayonda “Fındı- ğan”, “Qədi” xalçalarını, həmçinin burada, çox istehsal olunan zililəri qeyd etmək olar. Quba-Şirvan xalça tipinə daxil olan bu üç qrupun (Quba, Şirvan, Bakı) texnologiyasının oxşarlığına baxmayaraq, həmin xalçaların naxışları bir-birindən fərqlənir” (41, s. 12). Yazılanlardan göründüyü kimi, kitabda Xızının yalnız bir kəndində (Fındığan) və bir mahalında (Gədik) toxunan xalça növləri haqqında müəyyən məlumat verilmişdir. Naxışların bir-birindən fərqlənməsinə gəlincə, bu həqiqətən belədir, çünki XX əsrin ortalarına qədər Xızıda, Siyəzəndə, Bakıda yaşayan dağlıların toxuduğu xalçalarda, palazlarda, xurcunlarda oğuz boylarına aid damğalar naxış kimi həkk edilmişdir. XX əsrin ilk yarısında, Qomişər mahalının Qarabu- laq kəndində toxunmuş xurcunların üzərində çavuldur, eymür, əfşar boylarının damğaları əks etdirilmişdir. Demək olar ki, bütün türk ellərində olduğu kimi, Xızıda və Siyəzəndə də aşıq sənəti sevilib, nəsildən-nəsilə ötürülərək da- vam etdirilib. Ə.Dağlı, A.Nəcəfzadə, Ə.Rzayev bu sahədə çox əhəmiyyətli araşdırmalar aparmışlar. Aşıq Əliqulu (1762-1826) – Xızının Sayadlar kəndindəndir, azadlıq, türkçülük uğrunda şəhid olmuş dahi M.Müşfiqin ulu babasıdır. Aşıq Qurban Abdul oğlu 1886-cı ildə Ağdərə kəndində anadan olmuş, 1944- Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|