Microsoft Word X?z? v? Siy?z. ?h tar doc
Yüklə 5,01 Kb. Pdf görüntüsü
|
197 müddət burada yaşadıqdan sonra vəfat etmişdir. Deyilənlərə görə, Dədə Qorqud Beşbarmaq qayanın yaxınlığında və yaxud qayanın zirvəsindəki mağarada dəfn edilmişdir. Türk dünyası- nın ən böyük ozanı olan Dədə Qorqudun məzarını ziyarətə gələn baxşıların (ozanların) bir neçəsi qayanın yaxınlığında yurd salıb yaşamışlar və beləcə Baxşı kəndi yaranmışdır. Bəlkə də “baxşı” ifadəsi elə buradan yaranmışdır: Dədə Qorqu- dun məzarına baxan (qoruyan), beləki, dilimizdə “baxmaq” sözü həm də qulluq etmək, nəzarət etmək kimi ifadələrin əvəzinə də işlənir – məsələn: “bu bağa mən qulluq edirəm” əvəzinə “bağa mən baxıram” deyilir. XII əsrdə Şirvanda baş vermiş güclü zəlzələ nəticəsində dağlardan axan torpaq (şığın) kəndi basmış və Dədə Qorqudun məzarı da torpaq altında qalmışdır. Bundan sonra Baxşılı kəndinin əhalisi dağlara qalxaraq indiki Altıağac kəndinin yaxınlığında məskən salmışdır və bu kənd yuxarı Baxşılı adlanmışdır. Xalq arasında danışılan bu hadisəni 1636-1638-ci illərdə Rusiyadan İrana səyahət etmiş alman alimi Adam Oleari də qələmə almışdır: “Burada biz müsəlmanların daha iki müqəddəs adamının qəbrinə rast gəldik; bunlardan biri – Pür Muxarın (Pir Muxtar? – Red.) qəbri düzənlik yerdə, o birisi – İmam Kurxudun (Qorqudun – Red.) qəbri isə dağda idi. Kurxud haqqında söyləyirlər ki, o, Məhəmmədin dostu olmuş, həmişə onun ayaq- ları yanında oturmuş, ondan dərs almış və onun ölümündən sonra 300 il yaşamışdır. Belə söyləyirlər ki, o (burada) çar Hassanın yanına gələrək, onun qarşısında qopuz çalıb oxuya- raq, onu ləzgilərə qarşı savaşa çağırmışdır. Keçmişdə bütpərəst olan ləzgiləri və ya Dağıstan tatarlarını o, dinə-imana gətirmək üçün açıq təbliğat apardığı vaxt onlar onu öldürmüşlər. Onun qəbri qayalıq bir dağda oyulmuş böyük bir mağara içindədir” (22, s. 228-229). Dərbənd yaxınlığında olduğu kimi, Beş- barmaq qayasının zirvəsindəki müqəddəs məzarın yanında da daim bir qadın əyləşir, ziyarətə gələnlər bu qadına sədəqə verir- lər. Baxşılı kəndində “Qorqud” adlı yeməyin olması xalq 198 arasında Dədə Qorqudun məzarı haqqında danışılan söhbətin boş yerə yaranmadığını göstərir. Əngilan və Baxşılı kəndləri əhalisinin də türk olduğu Çar Rusiyası dövrünə aid arxiv sənədlərində qeyd edilmişdir. 1874- cü ildə Baxşılıda 32 ev olmuşdur (138, s. 816-826). Ən qədim zamanlardan türkdilli xalqların məskən saldıqları yerlərdə, o cümlədən Xızıda, dağ adlarının bəzilərində olan “ku” ifadəsi ənənəvi olaraq fars dilindəki kuh (dağ) sözü ilə ey- niləşdirilir. Bəs farslardan ən azı 2500 il əvvəl yaşamış şumer- lər kur (dağ) (83, s. 201) sözünü hansı xalqın dilindən qəbul etmişlər? “Ku” qədim aslara aid sözdür, “qara su” ifadəsinin ilkin formasıdır. Qədim türklər şimaldan cənuba, qərbdən şərqə axan sulara qu, cu, su, cənubdan şimala, şərqdən qərbə axan sulara ku – yəni “əks axın” demişlər. Su (bulaq, çay, yağış suyu) dağdan aşağı axır. Ulularımız dağa qalxan yola “yoxuş” demişlər. “Yoxuş” ifadəsi iki hissədən ibarətdir – yox (əks, imtina, inkar) + uş (şəkilçi). “Yox” (yok) kökünün özü də iki hissədən ibarətdir – yo (ya, yaş, yağmur, su və s.) + xu (ku, əksinə axan su), aydın məsələdir ki, su təbii olaraq dağa qalxa (əksinə axa) bilməz və buna görə də dilimizdəki “yox” sözü əks, imtina, inkar bildirir. Təbiətdə “ku” anlamında olan, yəni cənubdan şimala, şərqdən qərbə axan bulaqlar, çaylar var, amma dağa qalxan su “yox”dur (yo + ku). Məhz bu səbəbdən də “yoxuşla getmək” – suyun axarı əksinə getmək, yəni dağa qalxmaq deməkdir. “Ku” sonradan dağ anlamında da istifadə edilmişdir. Ulu babalarımızın dərin biliklərindən yaranmış və dünya qədər qədim olan dilimizə aid “ku” ifadəsi də As-ərlərin başqa xalqlara bəxş etdiyi saysız-hesabsız sözlərdən biridir. Xızının Göyxan mahalındakı al qırmızı rəngli “Qanku” sıra dağlarının adı çox qədim və eyni zamanda sadə bir sözdür – qanlı dağ. Yağışdan sonra bu dağlardan axıb çaylara qovuşan qırmızı sulara xalq arasında “qanlı sular”, yaranan gölməçəyə “qanlı göl” deyilmişdir. Sonradan dağlılar ümumiyyətlə, hey- 199 vandarlıq üçün, çayın qabağını kəsərək süni şəkildə yaratdıqları göllərə də “qanlı göl” demişlər. Xızıdakı dağ adlarından təkcə Siyaku dağının adının fars di- lində olduğu ehtimal edilə bilər ki, bu toponim Arslan Yabqu- nun elatının XI əsrdə Manqışlaqda (Siyah-Kuhda) qısa müddət yaşaması ilə əlaqəlidir. Lakin qədim zamanlardan türklərin yur- du olmuş Manqışlağın özünün də əvvəl Siyah-Kuh adlanması qəribədir. Bu ərazinin Suya-Ku kimi adlanması daha doğru gö- rünür, belə ki, bu yarımadada həqiqətən də dağlar suya, Xəzər dənizinə çox yaxındır. Qədim oğuzlara aid “yağmalı toy” adətini dağlılar son illərə qədər davam etdirmişlər. Dağlılar Xızıda, Siyəzəndə, Bakıda “bəysiz, gəlinsiz toy” mərasimləri təşkil edərdilər. Məclisə ta- nınmış musiqiçilər dəvət olunardı, pul toplanardı. Yığılan pul- lar elin, kəndin, məhəllənin ehtiyaclarına sərf olunardı. Faruq Sümər bu barədə yazır: “Fars dilində olan mənzum və mənsur əsərlərdə görünən “xani-yağma” (yağma süfrəsi) sözü bu yağ- malı toyu ifadə edir. Səlcuqlardan başqa, Suriya atabəyləri döv- lətində (Zəngilər) və Osmanlılarda da bu adətin davam etdiyi özünü göstərir” (29, s. 381). Qədim mənbələrin oğuzların (hunların) yas mərasimləri haqqında verdiyi məlumatlarda qeyd olunan bəzi adətlər günü- müzə qədər gəlib çıxmışdır. Son vaxtlara qədər Azərbaycanın bir çox yerlərində, o cümlədən Xızıda, Siyəzəndə, Bakıda yas mərasimlərində qadınların üzünü cırması, kişilərin hönkür- hönkür ağlaması, bir vəfat anında, bir də cənazəni dəfn etmək üçün “yerdən götürəndə” qadınların “vay-şivən” qoparması, öldürülənin məzarı üstündə qisas üçün and içilməsi və s. bu kimi adətlər hələ də mövcuddur. Adətən, din xadimləri (molla- lar) istisna olmaqla, üzlərini təmiz qırxaraq yalnız bığ saxlayan dağlılar yaxın adamlarının vəfatı ilə əlaqədar qırx gün üzlərini qırxmırlar. Bu da islamdan çox-çox əvvəl yaranmış, hun dövründən qalma qədim oğuz adətidir. Bəlkə də dilimizdəki “qırxmaq” sözü elə bu adətlə bağlıdır. Yüklə 5,01 Kb. Dostları ilə paylaş:
|