Rüstəm Kamal
78
«səbəb olur». Beləliklə, olmuş gerçək bir hadisə mifoloji
məkana yerləşdirilir. Körpü tikmək arzusu da məhz bu
məkanda – ana xəyallarında, yenidən «tikilir».
Oğul məhəbbəti yaşar dərində,
Onun məzarıdır ürəyim mənim, -
Dedikcə ananın nəzərlərində
Bir körpü canlandı, bir də İbrahim…
Evin (ata yurdun) tarixi ruhun tarixidir. Hüseyn Arifə görə,
tarix: yaddaş ruhun yaddaşını (xatirələr) nitqin yaddaşına
köçürmək üçün gərəkdir.
Hüseyn Arif adı və sözü “dünənin” «bətnindən» doğulur.
Qobustanın tapılması, Aşıq Alının, Yəhya bəy Dilqəmin,
Hümmət Əlizadənin, Vəli Xuluflunun adlarının üzə çıxardılıb
nəsillərə tanıdılması ilə millətin obrazı yaranır. Əks halda -
nəsillər arasında, əcdadla varis arasında əlaqə itməlidir.
Rüstəm Kamal
79
İSMAYIL ŞIXLI:
YUXULARIN YOZUMU
Bu essenin adı Z.Freydin 1900-cu ildə nəşr olunmuş və
psixoanalizin İncili hesab olunan monoqrafiyasının adına
(«Yuxugörmələrin şərhi») oxşayır. Freydin kitabında söhbət ilk
növbədə pasientlərin yuxuluarından gedir. Biz isə İsmayıl
Şıxlının təhtəlşüuruna sıxışdırılmış obrazları «görmək» və
oxumaq istəyirik. Yuxlarын йозуму mifoloji arxetipləri bərpa
etmək imkanıdır.
Bəşər mədəniyyətində, folklor düşüncəsində yuxugörmə
fenomeninin vacibliyi qətiyyən inkar olunmur. Bədii əsərlərin
poetikasında yuxu motivinin rolundan çox danışılıb, чох
йазылыб мцасир ядябиййатда йuxuları, yuxugörmələri təsvir
edən hekayə tipləri də mövcuddur: yuxu – rəvayət, yuxu –
alleqoriya, yuxu – pritça. Dahi argentinalı X.L.Borxesi ədəbi-
bədii yuxugörmələrin banisi hesab etmək olar. Onun bir sra
hekayələri əslində yuxu – alleqoriyalardan yuxu – pritçalara
keçiddir (Bu haqda bax: Книга сновидений // Сост.
Х.Л.Борхес. СПб., 2000). Başqa bir kitaba da охуъуларын
diqqətiни yönəltmək istəyirəm: U.Berrouzun «Mənim təhsilim.
Yuxular kitabı». Bu əsərdə yazıçı yuxuların təsvirini «sadəcə
fraqmentlərlə» təqdim edir, yuxuda gördüklərinin pafosu
«sadəcə fraqmentləri» ümumi kontekstə daxil edir.
İ.Şıxlı yuxuları yazmağı və yozmağı sevirdi. Çünki yuxulara
inanırdı.
Yuxu İ.Şıxlı təhkiyəsinin vacib komponenti, yuxu onun
üçün bir inanc gerçəkliyi idi.
Yuxu başqa («o») dünyanın «bu» dünyaya sirli replikasıdır.
Gündəlik formasında yazılmış «Cəbhə yolları» sənədli
povestində cəbhə yuxuları mətn kimi daxil edilir. «Yuxu
mətni» fraqmentlərin ümumi emosional, məntiqinə uyğun
verlir, yuxu simvolikası və yuxu yozumu müharibənin real
Rüstəm Kamal
80
epizodları ilə, müəllifin (qəhrəmanın) yaşantıları ilə sıx şəkildə
əlaqələndirilir. O, yuxu yozumu ilə hadisələr arasında məna
uyarlığı axtarır: «Gecə yuxumda Zeynəbi və Zəkəriyyəni
gördüm. Nədənsə hər dəfə yuxu görəndə bir hadisə baş
verəcəyini gözləyirəm. Elə də oldu. Almanlar bizdən iki
kilometr aralı olan kəndi şiddətli bombardmana
başladılar…». Bu, 28 may 1943-cü ildə cəbhə gündəliyinə
yaz-dıqlarıdır.
Ata İ.Şıxlının cəbhə yuxularının fəal «qəhrəmanıdır», Ata
tanatoloji obrazdır. «Bu gecə yuxumda atamı gördüm. Güya
müharibə qurtarıb, mən evə gəlmişəm. Atam ölüb (Allah
eləməsin). Mən ağlayıram və deyirəm ki, nə üçün
müharibənin sonunu görmədi? Nə üçün mən onunla görüşə
bilmədim? Gecə öz səsimə özüm oyandım» (16.I.44,
Edükünnen). Fransız psixoanalitiki J.Lakan deyirdi ki, «məhz
ata
adında
daşıyıcının
simvolik
funksiyasını
görmək
lazımdır…». K.Q.Yunqa görə, «ata uşağın ruhunda yaşayan
qüdrətli arxetipdir». (Юнг К.Г. Проблемы души нашего
времени. M., 1994, с. 141).
«Nədənsə çox darıxdım. Atam iki dəfə yuxuma girib.
Görürəm ki, dəniz dalğalanır, fırtınadır. Sahilə köhnə tanış
katerlər gəlir. Mən sahildəyəm. Anam isə ləpələrin
islatmasına baxmayaraq xəyal kimi sahildə dayanıb. Hətta
katerlərdən kəndiri açmaq istəyir. Mən ona yaxınlaşıb
kömək etdim. Bilmirəm bu nə yuxulardır? Yoxsa taleyim
yeni bir oyun açacaq? Ya da bir hadisə olub, mənim
xəbərim yoxdur?» (9.I.45-ci il). «Atamı yuxuda gördüm.
Səhəri çox fikir elədim. Xeyli vaxt idi «Qafqazı müdafiəyə»
medalını gözləyirdik. Nəhayət, bu gün mənə və Yaşkaya
(İskəndərə) həmin medalı verdilər». (1.I.45).
«Dəli Kür»də ataların zamanı əslində Yuxu zamanıdır.
[Təsadüfü deyil ki, Avstraliya aborigenləri üçün əcdadlar
zamanı «the Dream Time» yuxu zamanı adlanır].
Rüstəm Kamal
81
Cahandar ağa, Şahnigar, Rus Əhməd, Əşrəf… sadəcə
personajların adları deyil, ruhların adlarıdır. «Dəli Kürün»
epik toxumasında yuxu mətni yad ünsür, yazıçı uydurması,
yaxud motiv-detal deyil. Cahandar ağanın yuxu mətnində
səbəb-nəticə əlaqələrinin pozulması, epizodun metonimikliyi,
kompozisiyasыnın açıqlığı hadisələrin ümumi fəlsəfəsinə
uyğyndur.
Cahandar ağa yaylağa köç ərəfəsində bacısı Şahnigarı
yuxuda görür: «Kişinin bədənini tər basdı. Papirosu tez-tez
sümürüb kötüyünü atdı və yorğanı başına bürüdü. Orada
xeyli çevrildi, yalnız səhərə yaxın gözünə çimir getdi. Bacısı
yuxuda da ondan əl çəkmədi…
Şahnigar qapını açıb astanada dayandı. Boynunu büküb
məlul-məlul qardaşının üzünə baxdı. «Qabağında ölüm, ay
qardaş, nə yaman fikirlisən», – dedi. Sonra astaca, sanki
kimisə oyadacağından qorxurmuş kimi, barmaqlarının
ucunda içəri girdi. Gəlib taxtın aşağı tərəfində dayandı.
Yazıq-yazıq dilləndi «Dağa havaxt köçürsünüz, dərdin
alım? Bə məni aranda qoyursunuz? Demirsənmi bacım
aranda istidən bişər? Yoxsa elə bilirsən qara torpaq sərin
olur?»
Cahandar ağa dillənə bilmədi. Daş kimi dayanıb
bacısının üzünə baxdı. Birdən Şahnigarın gözlərində
həyacan göründü. Arvad diqqətlə qardaşını süzdü. Onun
səsi titrədi. «Ömrüm-günüm, nə yaman sınıxmısan? Niyə
belə qaş-qabaqlısan? Allah mənciyəzi yerə soxsun, səni də
dərdə saldım. Deyəsən, yuxusuz qalıbsan, rəngin-rufun
qaçıb. Gözün də yaman qızarıb. Bilirəm, Şamxal düz iş
tutmadı. Amma acığına gəlməsin, ay qardaş, səndə də bir
az taqsır oldu. Adam da doğma balasını yad qızından ötəri
ayağının altına salıb çığnayardımı? Arvad-uşağını evindən
didərgin salardımı? Vallah, Zərnigarda günah yoxdur.
Onun yerinə kim olsa, elə lap mən özüm də olsam, evə
dava-dalaş salardım. Adamın üstünə günü gəlməyi sənə
Dostları ilə paylaş: |
