Rüstəm Kamal
63
şeirlərində dağ düşünən, инсанын щалыны duyan həsсas bir
varlıqдыр.
Duyub düşündüyüm dağlardır mənim,
Dağlar nə düşünür, dağlar nə duyur.
O, «əsas» təbiət obyektlərini-dağları, çaylaı, ağacları, -
gerçək və mifik kosmosun bütün qüvvələrini ülfətə çağırır,
(«Dağlarsız neynəsin dağlar həmdəmi».
Ona görə də dağları etik-estetik «qohumluq» – doğmalıq
baxımdan təqdim edir, ömür-ölüm hadisələrinin mahiyyətini
dağ ilə müqayisədə вя цнсиййятдя anlamaq istəyir. Dağ
sakral, mənəvi-ruhi yüksəklik simvoludur. Dağ zirvəsi bir
insan ömrünün Uca Tanrı ilə görüş məqamıdır.
Yuxarıya, dağын zirvəsinə qalxmaq/çıxmaq – yerdən kənara
çıxış, başqa bir дцнйайа, yəni hava (səma) stixiyasına
keçməkdir. Yuxarıya yol – suya, dənizə, «özgə dünya»ya, yola
qarşı durur. (H.Arifdə oraya da ancaq dağlar vasitəsi ilə
«düşmək olar»).
Zirvədə dağ kəlinin ölməsinя kişi ömrünün simvolik –
dəyər мянасы верилир:
Məğrur dağ kəli tək yaşa dağda sən,
Qatlama dizini bəd ayaqda sən…
Sibir telengitlərinin inancı var: uşağı olmaйан qadın
müqəddəs dağın başına çıxır və dualar edir.
Щцсейн Ариф инанъында hərənin bir zirvəsi olduğu kimi,
hərənin bir «təpəsi», «dərəsi» olur («Hərə bir dərəni, hərə bir
düzü, // Hərə bir zirvəni seçdi dünyada»). Zirvə insanın təbii
istəyi və arzusudur.
Əgər təbiətin yaradıcı funksiyası - ömür vermək və
yaşatmaqdırsa, insanın təbiətə yaxınlığı isə onunla qohumluq,
Rüstəm Kamal
64
doğmalıq aktı kimi dərk olunur. Şairi isə həmişə qohum-
əqrəbalıq, qonşuluq, eloğluluq nur-işıq mənbəyi, könül
bağlılığı kimi maraqlandırır. Məhz istiqanlılıq duyğusu
toplumda özgələşmənin, yadlaşmanın qarşısını alır.
İnsan yaşamı təbiət proseslərinə bərabər tutulur, ömrün ritmi
təbiətin ritmi ilə uyğunlaşdırılır, eyniləşdirilir.
Dağların çən-duman ovqatı, meşələrin yağış əhvalı necə
dəyişərsə, qış yazın, yaz da qışın «sözünə baxmırsa», şairin də
əhvalı, taleyi elə dəyişir:
Bir palıd yıxıldı çay qırağında,
Bir durna üzüldü öz qatarından,
Bir qartal qıy vurub qayadan endi,
Bir pələng uzandı yorğun, yarımcan.
Nə yaman üşüdüm, bu nə soyuqdur...
Hüseyn Arifin inancı da davranışı da dünyası, həqiqət
axtarışı da əslində təbiətin özündən gəlirdi. Təbiət əxlaqi
sözünün mayası, içinin havası idi.
Bu əxlaqda önəmli məsələ - işığı dərk etmək, işığı görmək
və işığa doğru getmək idi.
«Obaşdan oyanmaq» bir çox dillərdə dəyər çalarına
malikdir. Obaş, sübh çağı rus ənənəsində müalicə suyunun
içilməsi, götürülməsi vaxtıdır. Səhər - hər şeyi dirildən baharın
metaforasıdır. (A.N.Afanasyev). «Obaşdan oyanmaq» -
Hüseyn Arifin əxlaq idealının aspektlərindən biridir.
Oyandım obaşdan, göylər tərtəmiz,
Təzə yarpaqları şəfəq bəzədi.
Hüseyn Arif ekosofiyasında “doğum - dan yeri [sübh] - ilk
bahar” müsbət, pozitiv potensiala, axır (son) - ölüm, axşam
Rüstəm Kamal
65
(qürub) - payız (son bahar) neqativ, mənfi potensiala malikdir.
Bunu bir-iki örkəndə də sezmək olar:
Hanı sübhün şeh qoxulu meh nəfəsi,
Belə vaxtda qol boşalır, göz qamaşır…
Oyan günəş, açıl səhər, çağla həyat,
Mən dünyanı yatmış görmək istəmirəm.
Sübh çağı, dan yelləri, dan yelləri, dan işığı - qutsal zamanla
bağlı deyimlərdir. Səhəri, sabahın açılmasını, günəşin
doğmasını mifik yaradılış zamanı kimi dərk edir.
Altay - Sibir şaman dualarında, «Kitabi-Dədə Qorqud»da
olduğu kimi! Bu, «Dədə Qorqud»dandır:
«Salqum-salqum tan yelləri əsdigində,
Saqqalı bozac turqay sayraduqda,
Saqqalı uzun tat əri banladuqda,
Bədəvi atlar issini görüb oğradıqda,
Ağlı-qaralı seçilən çağda,
Köksü gözəl qaba dağlara gün dəyəndə,
Bəy yigitlər, cilasunlar bir-birinə qoyulan çağda…
Canlı bilik bilavasitə təbiətdən alınan, тябиятдян эялян
biliyə deyilir. Müdriklik məqamı da тябиятдян başlayır. O,
ruhun qurtuluşunu insanın canlı biliyə bağlanmasыnda вя
йийялянмясиндя görürdü.
Canlı bilik təbiətlə, həqiqətlə ünsiyyətdə mümkündür.
Hüseyn Arifin seçdiyi (sevdiyi!) образлар canlı bilik
yiyələridir: Yəhya bəy Dilqəm, Aşıq Alı, Dədə Ələsgər, Səməd
Vurğun, Hümmət Əlizadə, Vəli Xuluflu... “Çiçəklərin adı,
otların adı//Axdı qulağına ötən baharda” - bu мисралар
folklorşunas Vəli Xuluflu haqqında deyilib.
Rüstəm Kamal
66
Əlbəttə, H.Arif kitab - yazı mədəniyyətini, kitabdan gələn
biliyi qətiyyən инкар етмирди. Onun üzdəniraq alimlərin
“siroplanmış sitataları”ndan qəliz, anlaşılmaz fikirlərdən,
insanı çaşdıran mücərrəd мцряккяб ideyalardan xoşu gəlmirdi.
Məhz
canlı
biliyin
enerjisi
(“Hanı o istilik, o
mehribanlıq//Dünyaya nə yaman soyuqluq çökür”).
Göylərin hikməti yerlərə tanış,
Maralla söhbət aç, ceyranla danış,
Ildırım nə zaman gurlayacaqmış,
Quşların verdiyi xəbərdən bildim.
Dilimizdə “əyan olmaq” deyimi canlı biliyin ifadə
formasıdır. Baharın gəlişi ağaclara, yaz günəşinin hənirtisi
torpağa беляъя əyan olur, qartala öz ölümü qabaqcadan əyan
olur (“Mən indi anladım qartal ölümü// Daha tez qartala
əyan olurmuş”), eləcə də: “Hüseyn Arifə əyandı nələr//
Harda nur ələnər, hara qar gələr”.
Təbiət obyektlərinə (meşə, dağ, çay…) və təbiət varlıqlarına
həyan olmaг, onların nazını, qayğısını çəkməк insanın şərəfli
varlığını şərtləndirir: “Gözlərim yaşarıb axanda bildim//
Hardasa bir maral üşüyür indi”.
Gərək suya, ağaca, dağa həyan olasan, onıların hayına hay
verəsən ki, onlardan da məhəbbət, ülfət umasan. Hüseyn Arifdə
“məhəbbət, mərhəmət” sözləri “qayğı” sözünün sinonimidir,
işıqla, istiliklə bağlı mənalardır: “Ağac da məhəbbət,
mərhəmət istər,// Su istər, gün istər, hərarət istər”.
H.Arifə görə, bir yaşıl ağaca, bir körpə şitilə həyan olmaq
sevgi, mərhəmət aktıdır, canlı biliyin təzahürüdür. Özünü
başqasında,başqasını özündə (özünü təbiətdə) tapmaq və Tanrı
verən ömrün dəyərini anlamaq üsuludur.
Dostları ilə paylaş: |
