Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
119 I Şah İsmayılın dövründən möhürdarlıq dövlət idarəçiliyində fəaliyyəti Şah tərəfindən xüsusi formada tənzimlənən dövlət aparatının həm səlahiyyətli, həm də başqa orqanlardan asılı olmayan ünsürü idi. Bu vəzifə bir qayda olaraq Qızılbaş-Türk əsilzadələrindən birinə tapşırıldı. «Xolde-bərin»də I Şah İsmayılla Ağqoyunlu Sultan Murad arasında baş vermiş döyüşlərdən (1503- 1504) bəhs edilərkən türk Təkəli elindən Sarı Əlinin möhürdar olduğu göstərilmişdir (128, 128). Türkman əyanlarından Əmir bəy ibn Gülabi bəy ibn Əmir bəy Mosullu sonuncu Ağqoyunlu hökmdarları zamanında Diyarbəkr valisi olmuş, Qızılbaş ordusu 1508-ci ildə Zülqədər oğulları bəyliyi ilə döyüşərkən I Şah İsmayılın yanına gəlib tabe olmuş və qızılbaşlığı qəbul etmişdir. Şah ona xan titulu və möhürdarlıq mənsəbini vermişdir. Əmir xan Mosullu Xorasana Təhmasib Mirzəyə lələ göndərilənə qədər (1515) bu vəzifədə olmuşdur (128, 55; 138, 400, 418). I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin ilk illərində Təkəli elinin mötəbər əmirlərindən İbrahim xəlifə möhürdar vəzifəsində olmuş və 1531-ci ildə Şahın əmri ilə öldürülmüşdü (56, 24). F. Sümər qaynaq materiallarına istinad edərək yazır ki, Səfəvi dövlətində çox mühüm vəzifə olan möhürdarlıq çox vaxt Zülqədər elinin əmirlərinə verilir və bu vəzifə onların əlində olurdu (67, 145). 1531-1532-ci illərdə I Şah Təhmasib tərəfindən Mahmud sultan Zülqədərdən sonra möhürdar vəzifəsinə təyin edilən Şahqulu xəlifə Zülqədər uzun illər, daha doğrusu 1558-ci ilə qədər bu vəzifədə olmuşdu (67, 95). Həsən bəy Rumlu 1534-cü il hadisələrindən bəhs edərkən Mahmud bəy Zülqədərin də möhürdar olduğunu və onun elə həmin il atdan yıxılıb öldüyünü qeyd etmişdi (77, 251, 252). XVI əsrin 50-ci illərində Qoç Xəlifə adlı şəxsin də möhürdar olduğunu görürük (77, 449). «Xolde-bərin» də 1576-cı ildə Zülqədər elindən Məhəmmədqulu xəlifənin və ondan sonra isə Qoçəli xəlifənin möhürdar olması haqqında məlumatlara təsadüf edilir (128, 496). Mənbələrdə göstərilir ki, möhürdarlıq daha mötəbər bir vəzifə olub, möhürdar Şahla gündəlik həmsöhbət olduğuna görə II Şah İsmayıl Qoçəli xəlifə adlı şəxsi möhürdarlıqdan azad etmiş, bu vəzifəni özünə daha yaxın hesab etdiyi əmisi oğlu İbrahim Mirzəyə vermişdi 120 (128, 536). I Şah Təhmasibin hakimiyyətinin son illəri və II Şah İsmayıl dövründə möhürdar Zülqədər əyanlarından Şahruh (bəy) xan Tatı oğlu olur (80, 223). Sultan Məhəmməd hakimiyyətinin ilk ili Şahruh xan Tatı oğlu Zülqədəri Şiraza hakim göndərib möhürdarlıq vəzifəsini yenə də ona tapşırır. Şahruh xan Tatı oğlundan sonra möhürdar oğlu Eslemez xan olmuşdu (80, 223, 384). I Şah Abbas da sələfləri kimi bu vəzifəyə əsasən Qızılbaş- Türk əyanlarını təyin etmişdir. 1587-ci ildə möhürdar vəzifəsinə Zülqədər elindən Əliqulu sultan təyin edilir. Ancaq o, Mürşüdqulu xana qarşı çıxan əmirlərin arasında olduğundan yaxalanıb edam edilmiş (80, 381, 384; 67, 178) möhürdarlıq Nəcəfin böyük seyidlərindən Seyid bəy Kəmunəyə tapşırılmışdı (80, 34, 385). İsgəndər bəy Münşi 1591-ci il hadisələrindən bəhs edərkən Eslemes xan Zülqədərin yenə möhürdar olduğunu yazır (80, 444). I Şah Abbasdan sonra I Şah Səfinin də dövründə (1629-1642) möhürdar vəzifəsi Zülqədər əmirlərinə tapşırılırdı. I Şah Səfinin hakimiyyətinin dördüncü ilində möhürdar Zülqədər elinin Söklən obasından qorçubaşı Əmir xanın oğlu Abdulla bəy idi (108, 245). O, vəfat etdikdən sonra 1638-ci ildə qorçubaşı Əmir xan Zülqədərin kiçik oğlu Rüstəm bəy möhürdar vəzifəsinə təyin edilir (108, 256; 81, 228). «Təzkirət əl-müluk»da vaqiyənəvisin tuğra çəkdiyi dəftər və fərmanlara möhür vuran davatdarlarla yanaşı müqərrəb ül-xaqan olan ikinci bir davatdar haqqında da məlumat verilir. Qaynaqda ikinci davatdarın əsasən icarə sənədlərini möhürlədiyi qeyd edilir (132, 26). İsgəndər bəy Türkmanın əsərində I Şah Abbas dövrünün tanınmış davatdarları haqqında məlumata təsadüf edilir. Müəllif 1591-ci il hadisələrindən bəhs edərkən Ustaclı elinin Cavuşlu obasından Siyamunoğlu Mehdiqulu xanın qardaşı Muradxan bəyin davatdar olduğunu yazır. O, qardaşı öldürüldükdən sonra Osmanlı ölkəsinə getmişdi (80, 440). I Şah Abbas dövründə Qacarlardan Mehrab xan da bir müddət davatdar olmuş və ondan sonra bu vəzifə Lütfixan bəyə verilmişdi (80, 1008). I Şah Səfinin dövründə də bu vəzifə Qacar əsilzadələrinə tapşırılırdı. 1633-cü ildə Qacar elindən Kəlbəli xan adlı əyanın, II Şah Abbas dövründə Rəvan bəylərbəyi 121 Abbasqulu bəy Qacarın oğlu Rzaqulu bəy Qacarın davatdar olması (81, 119, 136) inşa divanında Qızılbaş-türklərin üstün mövqeyə malik olduqlarını və bu divanı öz əllərində saxladıqlarını göstərir. Bütün mülazimlərin xidmət fərmanları sərxətnevis adlı məmur tərəfindən yazılır və onların hökm, fərman və vəsiqələrini möhürlədikdən sonra bu barədə aidiyyəti orqana məruzə edilirdi. Qulluq və mənsəb sahiblərinin tiyul, həmesale, baratının miqdarını qeyd etdiyi dəftəri, onlara aid fərmanları, hökmləri imzalayıb, təsdiq edib saxlamaq onun vəzifə borcu idi. O, divan ləşgərnəvisi ilə həmkarlıq edir, ancaq sipahsalara, başqa sərdarlara naib göndəril- dikdə bu məsələlərə qarışa bilməzdi (132, 41). Mustoufi əl-məmalikin başçılığı altında xidmət edən zabitənəvis isə mustouif-ye mal və müfradənəvis də adlanırdı. O.Əfəndiyev qaynaq materiallarına istinad edərək yazır ki, zabitənəvisin ştatında olan mirzələr divana daxil olan pul məbləğini (vücuhat) qeydə alırdılar (20, 239). «Təzkirət əl-mülak»da zabitənəvisin idarəsindəki işçilərin sayının on beş nəfərdən ibarət olduğu göstərilir. Mənbədə qeyd edilir ki, rahdarı, tənbəki satışın- dan ödənilən vergilər, ölkədə ticarətlə məşğul olan hindlilərdən alınan səranə, əmlaki xassə istisna olmaqla məmaliki məhrusənin bütün tərpənən və tərpənməz əmlakı zabitənəvis idarəsində qeydiy- yata alınırdı (132, 41, 42). Mənbələrdə sərxətnəvis, zabitənəvis və bu qəbildən olan bir çox vəzifələrə təyin olunmuş məmurların adlarına çox nadir hallarda təsadüf edilir və adı çəkilən məmurların isə soy adı adətən göstərilmədiyinə görə onların etnik kimliyini müəyyənləşdirmək mümkün deyildir. Məsələn «Xolde bərin» də I Şah Təhmasib dövründə Əhməd bəyin ali divan zabitənivisi olduğu qeyd edilmiş (128, 446), ancaq onun soy adı göstərilməmişdir. Ali divanda mühüm vəzifə olan toucih haqqında O.Əfəndiyev dövrün yerli və qərb ədəbiyyatına əsaslanaraq yazır ki, «toucih» ödəniş idarəsi olub, tədiyyələrin əksəriyyəti, alıcılara torpaq üçün verilən pullar və digər gəlir mənbələri təxsisatlarla ödənildiyindən «sahib-i toucih»ə təxsisatlar sahibi kimi baxmaq olar (20, 240). «Təzkirət əl-müluk»da yazılır ki, o bütün maliyyə idarələri ilə əməkdaşlıq edir və onların idarələrindəki hər bir maliyyə vəsiqəsini Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|