Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
113 dövlətin sonuna qədər davam etdiyinə (67, 151) görə vaqiyənəvis, münşi əl-məmalik və mirzələrin çoxu sözsüz ki, türk bilim adamları olmuşdur. I Şah Təhmasib dövründə inşa divanına bir müddət Əmir Zəkəriyyə Təbrizi Köcəcinin qohumlarından Məhəmməd bəy Təbrizi Göcəci rəhbərlik etmişdi. Məhəmməd bəyin qohumu Əli bəyin oğlu Mirzə Məhəmməd də inşa divanında işləmişdir (128, 451). I Şah Səfinin sədr təyin etdiyi Mirzə Məhəmməd I Şah Abbasın zamanında vaqiyənəvis olmuşdu. I Şah Səfi hakimiyyətə keçdikdə vaqiyənəvis vəzifəsində Hatəm bəy Ordubadinin oğlu Talıb xan işləyirdi (1621-1632). I Şah Səfi onu 1632-ci ildə vaqiyənəvis vəzifəsindən azad edib, baş vəzir vəzifəsinə təyin etmişdi (130, 84). Talıb xandan sonra yenə bu vəzifəyə irəli çəkilən Mirzə Məhəmməd vəfat etmiş və vaqiyənəvis mustofi-ye bəqaya həm də dəftərxana naziri Mirzə Məsim olur (130, 89). "Zeyl-i tarix-i alamara-yi Abbasi" də mərhum Hatəm bəy Ordubadinin qardaşı Mirzə Əbdülhüseyn Ədhəm bəy Ordubadinin münşi əl-məmalik olduğu və I Şah Səfinin hakimiyyətinin sonuna qədər inşa divanına başçılıq etdiyi qeyd edilir (81,282). Səfəvi dövlətinin ərazisinin divan və xassəyə bölünməsinə müvafiq olaraq onları idarə etmək üçün iki divan fəaliyyət göstərir- di. «Divani əl-məmalik» (dövlət vilayətləri divanı) dövlətə məxsus torpaqların maliyyə işləri, «divani xassə» (Şah vilayətləri divanı) şaha məxsus mülkiyyətin maliyyə işləri idarəsi idi (20, 224). Məmaliki məhrusənin maliyyə divanına baş vəzirin nəzarəti altında fəaliyyət göstərən və səlahiyyət bölgüsünə görə ona tabe olan mustoufi əl-məmalik başçılıq edirdi (104, 593). «Təzkirət əl- muluk»da göstərilir ki, mustoufi əl-məmalik böyük əmirlər (ümarey-i əzəm) sırasında dövlət əhəmiyyətli vəzifədir (132, 15). Dövlətin maliyyə məsələləri üzrə geniş səlahiyyətlərə malik olan mustoufi əl-məmalik məmaliki məhrusədən alınan bütün dövlət vergilərini dəftərdə qeyd etdikdən sonra vilayətlərə göndərirdi və yerlərdəki qulluq adamları onun qeydlərinə əməl etməli, vergiləri artırıb-azaltmadan göstərilən həcmdə yığıb ödəməli idilər. Bəylərbəyilərin, xanların, sultanların bütün tiyulları, həmesaleləri və vəzirlərin, mustoufilərin, kələntərlərin, əsgərlərin, qələm sahib- 114 lərinin məvacibləri, soyurqallar mustoufi əl-məmalikin dəftərində onun möhürü ilə qeydiyyata alınırdı. Bu qeydiyyat əsasında tiyuldan, həmesaledən nəğd, yaxud cins şəklində ödəmələr, müxtəlif qaynaqlardan məvaciblərin verilməsi əməliyyatları həyata keçirilirdi. Mustoufi əl-məmalikin möhür vurduğu maliyyə dəftərini baş vəzir də təsdiq etməli idi (132, 16, 17). Tavernye yazır ki, mustoufi əl-məmalikin dəftərxanasında dövlət məmurlarına xəzinədən nəqd verilən məvaciblər, o cümlədən onlara yerlərdən tiyul, həmesale, yeksale adı ilə ödənilən maaşın ümumi məbləğinin qeydiyyatı aparılırdı. Bu hesabdarlıq əməliyyatı dövlətin mali məsələləri ilə məşğul olan başqa idarələrlə əlaqəli şəkildə yerinə yetirilirdi. Məmləkətin mərkəzi və yerli idarələrində çalışan qulluqçuların siyahısı və onların məvacib cədvəlləri bu dəftərxanada qeydiyyata alınmaqla onun möhürü ilə təsdiq olunur- du. Divan əmlakının pul mədaxilini qeydiyyata alan zabitənəvis və ödəniş idarəsinin başçısı olan sahib-i tocih də ona tabe idi. Tavernye yazırdı ki, mühasibat divanının çoxsaylı icraçı məmurlarının hamısı qələm əhlidirlər. Bütün qeydiyyat dəftərləri onların əlindən keçir; xüsusilə, məmləkətin divan əmlakı və Şah xalisələrinin gəlirləri yazılan sənədlər İsfahanın mühasibat divanındakı dəftərxanada qeydiyyata alınır. Bütün xərclərin də hamısı orada qeyd olunurdu. Ərbabı adlanan digər əmlaklardan da hər il Şaha müəyyən illik haqq verilirdi. Bu o əmlaklardır ki, onlardan vilayətlərin hakimləri çoxlu gəlir əldə edirlər. Mustoufi əl-məmalik və mustoufilər bütün xalisə, ərbabi əmlakının mühasibat işi üzrə dəftərdarlıqda ən yüksək məqamlı məsul işçilərdir. Şahın bütün gəlirinin hesabı, əmlak icarə- si, sürsat anbarları, qoşunun təchizatı, idarə məmurlarının xərclərini onlar qeydiyyata alırdılar. Başqa bir növ mühasib də vardır ki, ona «moquf» deyirlər ki, o, vəqf əmlakının hesabını aparırdı (104, 593). Nazir adlanan məmurun isə mustoufi əl-məmalik və mustoufilərin işini təftiş etməyə icazəsi vardı. Və bütün məxaric sənədlərinə onun adına olan möhür vurulmalı idi (104, 593). Burada sözsüz ki, mənbələrdə şahın naib adı ilə verilən dövlət məmuru nəzərdə tutulur. Seyid Hüseyn Astrabadi Maqsud bəyin I Şah Abbasın naibi və nazir olduğunu yazmışdı (108, 51) ki, bu fikrimizin doğru 115 olmasını göstərir. Dəftərxana darğası vəzifə borcu və səlahiyyətinə görə maliyyə müqəssirlərini yoxlayıb şahın, yaxud dövlətin əmlakını oğurlayanları, rəiyyətdən vergini çox alanları cəzalandırır- dı. Məvaciblərin, cirələrin, səltənət nümayəndələrinin miniklərinin yeminin verilməsi, köçürülməsi dəftərxanada icra olunurdu. Onların hər biri öz nökərini göndərib «həvalə»sini «həvalə» verilən məhəl- dən alırdı. Hər kənddə, qəsəbədə «rəis» adlanan bir nəfər vardır ki, o, həmin məhəllin rəiyyətinin hamısının böyüyü olduğuna görə məmurlar, nökərlər vergini, həvaləni alanda ona müraciət edirlər (104, 593). Çünki birbaşa rəiyyətə özləri müraciət etsələr, onların hamısı vergi ödəmək əvəzinə qaçarlar. Dəftərxanada olan oğurluq- lar, mənimsəmələr saray məmurları və vəzifə sahiblərinin məvacib- ləri hesabına icra olunurdu. Çünki bir nəfərin məvacibini bir neçə məhəllə həvalə edirlər, yəni göndərirlər və o, biçarə maaşından çox xərc çəkməlidir ki, məvacibini müxtəlif yerlərdən gedib ala bilsin. Elə buna görə də qulluqçular məvaciblərini bir yerdə qeydiyyata aldırmaq üçün rüşvət verməyə məcbur olurlar. Mustoufilər də hamının xahişini yerinə yetirə bilmirlər. Buna görə də təhsildarlar meydana çıxır ki, onlar «həvalə»ləri məvacib sahibindən ta bacar- dıqları qədər az pulla alırlar. Bu həvalə sənədi ilə yığım vaxtı həvalə yerlərinə gedib onu alırlar və bu yolla çox pul əldə edirlər. Bu iş isə qulluqçunun fəlakət və pərişanlığına səbəb olur və nəticədə bir çox vəzifə sahibləri işdən çıxmağa məcbur olurlar. Çünki 30 tümən məvacibi olan bir nəfər illik maaşının bir hissəsini nəğd almaq üçün onun müəyyən məbləğini təhsildara verməyə məcbur olaraq müflis olur. Ancaq Şah Abbas Kəbirin hakimiyyətinin sonlarında və I Şah Səfinin hakimiyyətinin əvvəllərində qonşularla çox vaxt müharibə olduğundan ordunun əsgərə böyük ehtiyacı olmuşdu. Elə buna görə də onların məvacibləri və cirələri tam və bütöv şəkildə, nizamla çatdırılmışdı (104, 594). Ali divanın bütün strukturlarına mirzələr və hər hansı bir başqa idarəyə mirzə qəbul olunduqda onun sənədi həmin idarənin ağsaqqalı tərəfindən təsdiq olunmalı və bu barədə mustoufi əl- məmalikin də razılığı olmalı idi. Nazir, dəftərxana darğası, sahib-i Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|