Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
101 Eşikağasıbaşı haqqında Mirzə Səmia yazır ki, o, bütün söhbət yasavullarının, divan eşikağasılarının, divan qapıçıları və ağalarının divan carçı və yasovullarının ağsaqqalıdır və Şah məclisində iştirak edən əcnəbi ölkə elçilərinin, əyanların, xidmətçilərin, qulluqçuların davranış qaydalarını müəyyənləşdirmək, nizam-intizamı qorumaq birbaşa onun səlahiyyətinə aid idi. Məclisdə qayda-qanunlara ciddi əməl olunması ilə bağlı məsələlərdə də eşikağasıbaşı birbaşa əmrlərə aid təlimat üzrə məsuliyyət daşıyırdı (132, 8). Tavernye yazırdı ki, bir neçə nəfər yüksək mənsəbli məmura başçılıq edən eşikağasıbaşı vəzifəsi Fransadakı təşrifat rəisinə bənzəyirdi (104, 576). Eşikağasıbaşını “baş marşal” adlandıran Adam Oleariyə görə isə onun tabeliyində qırx nəfər eşikağası çalışırdı ki, onlalr dörd- dörd, yaxud beş-beş növbə ilə yarım il müddətində sarayda xidmət- lərini yerinə yetirirdilər. Onlar şah saryının giriş qapısını qoruduq- larına görə həm də qapıçı adlanırdılar. Əcnəbi ölkələrindən gələn elçiləri də eşikağasıbaşı rəsmi qəbul günlərində yerli qayda əsasında şaha təqdim edirdi. Bu məclislərdə şahın xidmətində olan yasavullar da eşikağasıbaşına tabe idilər (139, 894; 20, 239). Eşikağasıbaşının əmri altında olanların məvacib, tiyul və həmesaləsi barədə, onun özünün təqdimatını baş vəzir qəbul etdik- dən sonra bu barədə yazılı hökm verilirdi. Müəyyən xidmətçiləri əvəz etmək istəyənlərin məvacibi, həmesale, tiyulu, baratı eşikağasıbaşının icazəsi və möhrü ilə müəyyən edilirdi. Eşikağası- başı ona tabe olan mülazimlərin məvaciblərinə əlavələr barədə olan hökmləri, onların tiyul, həməsale, məvaciblərinin hökmlərini imzası və möhrü ilə təsdiqldəməli idi. Yüksək divan ləşkərnəvisi, vəziri və sərxəttnəvisi həmin eşikağasıbaşının idarəsinin musoufiləri idilər (132, 8, 9). Söhbət və məclis yasavullarını da eşikağasıbaşı qulluğa götürür və maaşlarını da o müəyyən edirdi. O.Əfəndiyev yazır ki, yasavul mənşəcə monqol dilindəki «yasa» sözündən olub, «qanun- qayda» mənasını ifadə edir. Onların vəzifələri Şahın olduğu yerlər- də qanun-qayda yaratmaqdan ibarət olmuşdur (20, 238). Engelbert Kempfer yazır ki, eşikağasıbaşına tabe olan yasavulların «yasavulane söhbət» adlı rəisləri də vardı. Söhbət yasavulları rəsmi 102 məclislərdə eşikağasıbaşından sonra dayanırdı. Şah və ailəsi müəy- yən məqsədlə sarayı tərk etdikdə yolboyu onların təhlükəsizliyini yasavullar təmin edirdilər. Söhbət yasavulbaşı və ona tabe olan yasavullar dövlətin təməlinin qoyulmasında I Şah İsmayıla dayaq duran əmirlərin nəslindən olub, türkdürlər (96, 105). «Təzkirət əl- müluk»da məclis eşikağasıları adlandırılan məclis yasavullarının əmirlərin və mötəbər əyanların övladları arasından seçildiyi göstərilir. Onlar məclislərdə Şahın fərmanı və hökmlərini məclis əhlinə çatdırırdılar. Qeyd edildiyi kimi söhbət və məclis yasavulları eşikağasıbaşına tabe olub onun nəzarəti altında fəaliyyət göstərirdilər (132, 27, 28; 103, 121). Həsən bəy Rumlu yazır ki, h. 969 (1562)-cu ildə Səfəvi sarayına Osmanlı ölkəsindən Van hakimi Xosrov paşa və qapıçıbaşı Əli Ağanın başçılığı altında 200 nəfərdən ibarət elçi heyəti gəlmişdir ki, İstanbula göndərilmiş Səfəvi elçisi Vəli bəy Ustaclı da onlarla qayıtmışdı. Müəllifin məlumatında Ustaclı elindən olan Səfəvi elçisi Vəli bəyin yasavulbaşı olduğu göstərilmişdi (77, 417). H. 971 (1563)-cü ildə Şamlı elindən Hüseyn bəyin yasavulbaşı, Sultan Məhəmmədin hakimiyyətinin son illərin- də isə Zülqədər elindən Həbib bəyin söhbət yasavulu olduğunu görürük (108, 89; 128, 752). Sarayın giriş qapısını qoruyan eşikağasılar yerli qaynaqlarda qapıçı adı ilə verilir və onlara eşikağasıbaşına tabe qapıçıbaşının başçılıq etməsi barədə məlu- matlara təsadüf edilir. Sultan Məhəmmədin hakimiyyətinin son illərində Şahsuvar bəy Əfşar qapıçıbaşı, qardaşı Təhmasibqulu bəy isə adi qapıçı idi (128, 760). I Şah İsmayılın dövründə Ülamə sultan Təkəli əvvəlcə yasavul, sonra da eşikağasıbaşı olmuşdu (67, 60). I Şah Təhmasibin hakimiyyəti dövründə Zülqədər elinin Qavurqalı obasından Şahqulu Xəlifə Qavurqalı uzun illər eşikağsıbaşı olmuş, h. 939 (1532)-cu ildə möhürdar təyin edildiyinə görə eşikağasıbaşı vəzifəsindən azad edilmişdi (108, 62). H. 961 (1554)-ci ildə I Şah Təhmasib tərəfin- dən I Sultan Süleyman Qanuninin sarayına sülh danışıqları üçün göndərilmiş Qaradağ sufilərindən olan Fərruxzad bəy də bir müddət eşikağasıbaşı vəzifəsində işləmişdi (108, 78). Onun 1554-cü ildə Osmanlı sarayına diplomatik danışıqlar məqsədilə göndərilməsi (77, 103 383) dövlət şurasının üzvü olan eşikağasıbaşının mərkəzi idarədə nüfuzlu vəzifə olduğunu təsdiq edir və dövlətin xarici əlaqələrində də önəmli rola malik olmasından xəbər verir. Dövrün qaynaqlarında eşikağasıbaşı vəzifəsinə Qızılbaş-Türk əsilzadələri ilə yanaşı, şahzadələrin də təyin olunmasına təsadüf edilir. Məhəmməd Yusif Qəzvini yazır ki, I Şah Təhmasib qardaşı Bəhram Mirzənin oğlu İbrahim Mirzəyə qızı Gövhər sultan bəyimi vermiş və ona ali divan eşikağasıbaşı vəzifəsini tapşırmışdı. I Şah Təhmasib vəfat etdikdə (1576) hakimiyyət uğrunda baş vermiş çəkişmədə Ibrahim Mirzə İsmayıl Mirzənin tərəfini saxlamış və onu hakimiyyətə keçməsi münasibətilə təbrik etmişdi. Elə buna görə də II Şah İsmayıl ona «qardaş» deyə müraciət etmiş və vəzifəsində saxlamışdı. İbrahim Mirzə 1576-ci ildə eşikağasıbaşı vəzifəsindən azad edilib möhürdar təyin edilir. Onun yerinə eşikağasıbaşı Şamlı elinin Biçərli obasından Hüseynqulu sultan olur (128, 403, 406, 514, 536). H. 988 (1580)-ci ildə Hüseynqulu sultan Şamlının oğlu Mehdiqulu bəy atasının yerinə eşikağasıbaşı təyin olunsa da, vəzifədə çox qalmır, həmin ildə Qorxmaz xan Şamlı eşikağasıbaşı olur (128, 611, 613, 615). Mənbələrdə I Şah Abbasın hakimiyyətinin ilk illərində Qazı bəy, Qorxmaz xan, Piri bəy Şamlı adlı türk əyanlarının eşikağası- başı olmalarına təsadüf edilir (108, 104, 113). I Şah Abbas 1592-ci ildə eşikağasıbaşı vəzifəsinə Şamlı elinin Ərəbgirli obasından Şamlı Məhəmmədqulu bəyi təyin edir (80, 547). İsgəndər bəy Münşi 1602-ci ildə bu vəzifədə Mehdiqulu xanın olduğunu yazır (80, 602). 1604-cü ildə isə Rumlu elindən Əlixan bəy eşikağasıbaşı idi (80, 656). Əlixan bəydən sonra eşikağasıbaşı vəzifəsi Şamlı elinin Kəramətli obasından Əliqulu bəyə (xan) verilmişdi. I Şah Abbasın göstərişi ilə 1611-ci ildə Mərkəzi Asiyadan Səfəvi sarayına gələn özbək padşahı Vəliməhəmməd xanın İsfahanda qarşılanması ona tapşırılmışdı. O, 1625-ci ildə vəfat edir. Onun vəfatından sonra eşikağasıbaşı vəzifəsinə Şamlı elinin Bəydili obasından Zeynal bəy təyin edilir (80, 1040). Zeynal bəydən sonra 1628-ci ildə bu vəzifəyə Mehdiqulu xanın oğlu Şamlı elinin Kəramətli obasından Əliqulu xan təyin edilmişdi (80, 1084; 130, 83). Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|