Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
125 dən keçirmədiyi maliyyə sənədləri etibarsız olub dəftərə daxil edilmirdi.Onu da qeyd etmək lazımdır ki, İsfahan mustoufisi baş vəzir tərəfindən təsdiq edilən hesab sənədləri üzrə İsfahan vəzirinin ixtiyarında olan mahalın məhsul və pullarının mədaxil və məxaric sənədlərini tərtib edib xassə idarəsinə də təqdim etməli idi. Bu sənədləri xassə mustoufisi yoxlayıb qəbul edirdi (132, 45, 50, 51). «Divani xassə» adlanan idarə mustoufi-ye xassənin başçılığı altında Şah və onun ailəsinə məxsus mülkiyyətin maliyyə işlərini idarə edirdi. Sarayın gəlir və xərcləri xassə dəftərxanasında qeydiy- yata alınırdı. Xassə dəftərxanası, mustoufi əl-məmalikin nəzarəti altındakı dövlət dəftərxanası ilə əlaqəli idi. Bu dəftərxanalara rəhbərlik edən hər iki mustoufi rütbə və dərəcələrinə görə bərabər olsalar da, mustoufi-ye xassə mustoufi əl-məmalikdən sonra ikinci yerdə dururdu (96, 114). «Təzkirət əl-müluk»da xassə mustoufisinin hüquq və vəzifələri barədə ətraflı məlumat verilir. Mənbədə qeyd edilir ki, tərpənməz xassə əmlakının məhsul və mədaxilini həvalə etmək və buraxmaq, rəiyyətin və digər divan vergisi ödəyənlərin mühasibat məsələlərini yoxlayaraq müəyyənləşdirmək, vəqflərdən ödəncləri aydınlaşdırmaq, intiqali idarə vəzirinin saxladığı pulları ödəyənlərin hesabatına baxaraq, yoxlamaq onun vəzifəsidir. Onun xəbəri olmadan vergilər alınıb, verilmir. Amillər və müvafiq qul- luqçuların adi qayda-qanun üzrə hər il noyabr ayında qiymətləri təyin etməsindən sonra, bütün rəiyyətlərin və ödəyicilərin hesabları dəftərdə çürüdüb, mustoufinin möhürü ilə haqq-hesab çürütmə sənədini ödəyicilərə verirlər. O, hər idarənin gəlirinin cəm və xərc sənədini ali divan vəzirinin qeydindən keçmiş sənədlər üzrə yazıb sərkare xassəyə təqdim edir (132, 46). Mustoufi-ye xassənin dəftərxane-ye xasse-ye tozi dəftərxana- sındakı təməl dəftərlərində, sənədlərdə şahın mülklərindən əldə edilən gəlirlərin siyahısı hazırlanır və bu siyahılarda xassə əmlakına daxil olmayan tiyulların ödədikləri bir miqdar vergi, onların gələcəkdə verəcəkləri, ödəyəcəkləri vergilər də qeyd olunurdu. Bundan başqa, tozi dəftərxanasında tələbkarlara həvalə veriləcək yerlərin adları da hazırlanır. Onlar diqqət və səliqə ilə bənd-bənd dəftərə daxil edilirdi ki, bu da nəticədə tozi dəftərxana rəisinə 126 həvalələri çoxlu ünvana düzgün göndərməyə imkan verirdi. Həmin həvalələr imzalanmaq üçün mustoufi əl-məmalikə çatdırıldıqdan sonra qanuni qüvvəyə minir. Həvalələrə baş vəzir, hətta Şah özü də möhür vuraraq təsdiq edirdi. Xassə dəftərxanasının yekun dəftər- lərində xassə əmlakının bütün mədaxil və məxarici qeyd olunurdu (96, 110). Qaynaqlarda dövlətin idarə quruluşunun əsasını təşkil edən orqanlarla yanaşı, saray təşkilatı və bu təşkilatda fəaliyyət göstərən məmurlar və onların səlahiyyət bölogüsü də öz əksini tapmışdır. Saray təşkilatının ən nüfuzlu məmurlarından əmiraxurbaşı şahın, yəni xasse-ye şərifənin ilxı tövlələrinin başçısı olub, burda atlara baxan qulluqçular da ona tabe idilər. Əmiraxurbaşı (miraxurbaşı) yarımköçəri əhalinin otlaqlardan istfiadə müqabilində ödədikləri çobanbəyi hesabına məvacib alırdı (96, 103). Əmiraxurbaşı da bir qayda olaraq türk əyanlarından olurdu. Mənbələrdə I Şah Təhmasibin hakimiyyətin son illərində Məhəmməd bəy, Sultan Məhəmməd və I Şah Abbas dövründə Şamlı Fulad bəy, oğlu Əbülfət bəy, Mehdiqulu bəy Cığatayın, II Şah Abbas dövründə Nəcəfqulu bəy və qardaşı Həsənəli bəyin əmiraxurbaşı olduğunu görürük (128, 611; 108, 91, 147, 200; 125a, 77) «Təzkirət əl- müluk»da göstərilir ki, sərkare xasse-ye şərifə tövlələrindəki atları baxışa, yaxud minik üçün cilov əmiraxurbaşı hazır edir və tövlələrdə intizam yaradır, mehtər və başqa xidmətçiləri işə o götürürdü. Cilovdarların, xidmətçilərin, xacələrin, qulamların və xassə ilxıları ilə bağlı digər qulluqçuların mülazimlik təliqələrini cilov əmiraxurbaşı yazır, bu qulluqçuların rütbə siyahısı və hökmlərini büyutat naziri nəzərdən keçirdikdən sonra onları alicah əmiraxurbaşı təsdiq edirdi (132, 14). Tavernye də əmiraxurbaşının Şah tövlələrinə başçılıq etdiyini qeyd edir. O yazır ki, əmiraxur- başının nəzarəti altında Şahın bütün atlarının sol budlarına, digər şəxslərin isə atlarının sağ budlarına damğa vurulurdu. Şah tərəfin- dən süvarilərə verilən atlarda həmin nişan olur və süvari həmin atları sata bilməzdi. Ancaq ona atını sol budunda nişan olan başqa atla dəyişdirməyə icazə verilirdi. Bir süvarinin atı öldükdə o, atın damğalı hissəsini soyub naibə göstərir və əvəzində başqa at alırdı. 127 Ölmüş atın dağ vurulmuş hissəsini göstərməyən süvari atı öz hesabına almalı idi.Atın qocalıqdan, xəstəlikdən öldüyü, yaxud qəsdən öldürüldüyünü soyulmuş dərisini suda isladaraq müəyyən edirdilər. Saray təşkilatındakı miraxurbaşı bütün şikar, ov alət və vəsaitlərinə baxır, həm də quşçubaşı vəzifəsini icra edirdi. Ov itlə- rinə baxan səkbanbaşı da ona tabe idi (104, 573). Ümumiyyətlə onun rəhbərliyi altında çalışan xidmətçilərin sayı min nəfərdən çox idi. «Təzkirət əl-müluk»da cilov əmiraxurbaşı ilə bağlı məlumat- lardan aydın olur ki, o, yalnız tövlə şəraitində saxlanan atlara baxır və tövlə ilə bağlı xidmətçilərə rəhbərlik edirdi. Mənbədə göstərilir ki, səhra əmiraxurbaşı deyilən digər məmur tövlələrdən kənarda, yəni çöllərdə saxlanılan Şah ilxılarına baxırdı. O naziri dəvvab (mal-qara nəzarətçisi) adlanan məmurla həmkar idi (132, 14). Naziri dəvvab ölkənin müxtəlif yerlərində saxlanılan dəvələrin, qatırların öyrədilməsinə baxır, sarayı lazım olanda yük heyvanları ilə təmin edirdi (96, 107). O, səhra əmiraxurbaşı ilə birlikdə ilxının törəyib artmasına da nəzarət edirdi (132, 14). Engelbert Kempfer yazır ki, yarımköçəri Turkman əhalisi də hər il əvariz olaraq, yəni əlavə rüsum kimi dövlətə at verirdilər (96, 103). Şahın ilxılarına baxan mehtərlər və başqa xidmətçilər səhra əmiraxurbaşına tabe idilər (132, 14). Mənbələrdə I Şah Səfinin hakimiyyətinin son illərində nazir-i dəvvab Yadigar bəyin adı çəkilir (108, 259). «Təzkirət əl-müluk»da göstərilir ki, müqərrəb ül-xaqan (xaqana, şaha yaxın olan) və müqərrəb ül həzrət (hüzura, şahın məclisinə yaxın olan) qulluqçuları dərəcəsinə görə müqərrəb ül- xaqan adlandırırlar. Bunlar iki dəstəyə ayrılırlar ki, birincilər saray xacələridir. Onlar keçmiş Səfəvi şahlarının dövründə ağ irqdən olmamışlar. Qara qullardan olan saray xacələrini ağıllı, zirək, şahların qulluğuna layiq olan yüksək və hörmətli hərəm xacələri ağsaqqalı təyin edərdilər. Bütün qara xacələrin ixtiyarı qeyd olunan ağsaqqal və rəisin əlində olmuşdur (132, 18). Sərhəd əmirlərinin eşikağasıbaşılarının yanına göndərdikləri ərizələr, ya da şahın qapı- sında qulluq edən əmirlərin hərəm qapıçısına göndərdikləri ərizələr, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|