Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
131 ibarət olub, bu karxanaların, yəni beytlərin hər birinə sahib-i cəm adlı məmur rəhbərlik edirdi (20, 235). Engelbert Kempferin yazdığına görə bu beytlərin hər birinin müşrif adlı maliyyə müfəttişi də vardı. Onlar beytlərin xərc normalarını, mədaxil və məxariclərini müntəzəm yoxlayıb qeydə alırdılar. Bəzən bir neçə beytin maliyyə- təftiş məsələlərinə bir nəfər müşrif baxırdı. Müşrif maliyyə əməliy- yatları zamanı hazırladığı haqq-hesab sənədlərini nazir-i büyutatın dəftərxanasına təqdim edirdi (96, 145). «Təzkirət əl-müluk»da gös- tərilir ki, hər bir karxananın pul və mala olan illik ehtiyacı da müşrif tərəfindən müəyyən edilir və bu arədə həmin karxana sahib-i cəmi- nə rəsmi sənəd verilirdi. Bu sənədi büyutat vəziri araşdırdıqdan son- ra onu nazir-i büyutat baş vəzirə təqdim edirdi. Baş vəzir sənədi təs- diq etdikdən, mustoufi-ye təhvildar möhürlədikdən sonra shaib-i cəm qaimə yazıb rəhbərlik etdiyi karxana üçün nəzərdə tutulan pulu,malı təhvil alırdı (132, 28). I Şah Təhmasib dövründə Mirzə Baba Şirazi qeyçaçıxana və rikabxana, Mirzə Həsən İsfahani tövlə, Mirzə Qasım Şirazi şotorxan müşrifi idi (128, 446). Sərkare Xasse- yi şərifənin karxanalarının müsrifləri, alınan mallar, xərclər büyutat vəzirinin mirzələri tərəfindən yoxlanılır, sənədləşdirilir və naziri büyutat da bu sənədləri imzalayırdı. Bütün beytlərin işçilərinin məvacib sənədləri də büyutat vəziri tərəfindən yoxlanılıb büyutat naziri möhürlədikdən sonra baş vəzirin də qeydləri əsasında ödəni- lirdi. Ezamiyyətdən, məzuniyyətdən dönənlər də məvaciblərini büyutat vəziri, büyutat naziri, baş vəzirin möhürü, imzası və razılıq- ları ilə alırdılar (132, 35). Mustoufi-ye büyutat isə hər karxananın müşrifindən aldığı hesabat əsasında karxanaların mədaxil və məxaric əməliyyatını öz dəftərində aparırdı (132, 35). Məmaliki məhrusənin divan idarəsinə aid olan pulların hamı- sı, göstəriş üzrə, Şah xəzinə sahib-i cəminə (müdirinə) təhvil verilir- di. O, müqərrəb ül-xaqan idi. Vergi məmurlarından (amil) hər kim Şah xəzinəsinə veriləcək pulları gecikdirdikdə, xəzinə sahibcəmi (müdiri) xəzinə vergilərini yığmaq üçün, öz vergi toplayan məmur- larını vilayətlərə göndərib, tələb edilən pulları yığdırırdı. Xəzinə sahibicəmi şaha etibarlı məmur olub, ən qiymətli mallar, cəvahir, zərbafta kimi qiymətli parçalar, samur xəzləri, hədiyyə olunan 132 kitablar onun nəzarəti altında xüsusi anbarlarda saxlanılırdı (132, 28, 29). Sultan Məhəmməd dövründə Əbhərli Xacə Şah adlı şəxsin xəzinə müşrifi olduğunu görürük (108, 129). "Zeyl-i tarix-i alamara- yi Abbasi" də göstərilir ki, I Şah Səfi dövründə h. 1047-ci ildə xəzinə sahib-i cəmi Xacə Məhəbbət vəzifəsindən sui-istifadə edib yeyintiyə yol vermişdi. Bu zaman baş vəzir Mirzə Tağıya xəzinədə mühasibat işlərinin yoxlanılması və bu barədə ətraflı hesabat hazır- laması tapşırılır. Aparılan yoxlama nəticəsində yeyinti ilə bağlı faktlar aşkar edilmiş və sahib-i cəm nöqsanlara yol verdiyinə görə tutduğu vəzifədən azad olunmuş, bu vəzifə zabitənəvis Mirzə İnayətullanın oğlu Mirzə Şərifə tapşırılmışdı. (81, 207). Qeyd edilən fakt dövlətin mərkəzi idarə quruluşundakı səlahiyyət bölgüsünə əsasən ali idarələrin aşağı orqanlar üzərində daimi nəzarəti olmasını və bu sahədə baş vəzirin ciddi məsuliyyət daşımasını təsdiq edir ki, bu da mərkəzləşmiş güclü dövlət üçün səciyyəvi xüsusiyyətdir. Adlı-sanlı sahib-i cəmlərdən biri də cəbbədarbaşıdır. Cəbbə- xananın bütün işçiləri ona tabe idi. Bu idarənin hər bir işçisinin qul- luğa götürülməsi və onların maaşlarının təsdiqi həmin idarənin ağ- saqqalının razılığı əsasında icra edilirdi. Cəbbəxananın müşrifi də etibarlı adamlardan seçilirdi. I Şah Səfinin dövründə Kuhgiliyə bəylərbəyi Nəğdi Şamlının oğlu bacarıqlı türk əyanlarından Zeynal xan Şamlı cəbbədarbaşı idi. O, atasının yerinə 1638-ci ildə bəylər- bəyi göndərilmiş, cəbbədarbaşı vəzifəsi yenə Şamlılardan Ərəb bəy Ağzıvaroğluna tapşırılır. Ərəb xan isə bir neçə il sonra Şirvana bəylərbəyi göndərilmiş, qardaşı Hacı bəy də onun yerinə cəbbədar- başı təyin edilmişdi. Hacı bəydən sonra yenə Şamlılardan Əbülfət bəyin cəbbədarbaşı olduğunu görürük. (81, 279). Hərb alətləri, qurğuşun və barıt kimi qorxanaya (silah anbarı) verilən bütün sürsat cəbbədar idarəsinin müşrifinin dəftəri üzrə sahib-i cəmə təhvil verilirdi. Bütün bölgələrdəki silah anbarlarına cəbbədarbaşı təhvil- darlar təyin edir və vilayətlərin hakimləri də onlara hörmət edib, buyruqlarını nəzərə alırdılar. Onun nəzarəti altında olan emalat- xanada bıçaq, nizə, cida, zireh də düzəldilir və bu silahlar da xüsusi anbarlarda saxlanılırdı (132, 29; 96, 149). 133 Müqərrəb ül-həzrət qeyçaçıxana sahib-i cəmi Şah üçün geyim qumaşlarını xəzinə sahibi-i cəmindən təhvil götürürdü. Münəccim- başının müəyyən edib, şahın ərzinə çatdırdığı saatda alicah nazirin inanılmış bir adamı və qeyçaçıxanın sahib-i cəmi və müşrifin işti- rakı ilə xəyyatbaşı parçanı biçir, təzə tikilmiş paltar Şahın başqa libasları ilə birlikdə adı çəkilmiş sahibcəmə təhvil verilirdi. Hədiyyə üçün nəzərdə tutulan və satın alınmış parçalar da bu müdirin təhvi- lində idi. Şah üçün parçaları alicah nazir əhli-xibrə çağırıb, onların vasitəsilə qiymətini müəyyən edir və qiymətnaməni əhli-xibrə imza etdikdən sonra alqı sənədi yazılır. Kaşan və sair vilayətlərin qumaş- ları göstərilən qayda ilə qiymətləndirilirdi. Qərar üzrə , ödənişə əsasən təhvil alınma sənədi yazılır, onları vəzirlər və idarə işçiləri xərc sırasına daxil edirdilər. Qiymətli mallar da bu qayda ilə idarəyə təhvil verilirdi. Böyük əmirlər üçün qiymətli xələt (ünvanı ilə), təzə tikilən don da bu idarədə toplanılır. Samur da, londra da, adı çəkilən müdirin təhvilində olurdu. Sahib-i cəmlərə tabe olan işçilər dərzi, corab toxuyan, çaqçur tikən, londora tikən, ütü çəkən, pambıq atan- dan ibarət idi (132, 29-30). I Şah Səfi dövründə Məhəmməd Saleh Ərdəbili qeyçəçibaşı olub, məlikəttüccar vəzifəsi də ona tapşırıl- mışdı .(81, 181) Fərrarbaşı müqərrəblər siyahısında olub onun nəzarəti altında olan fərrəşxanada xalı-xalça, xeymə keçəsi, həsir, fərş, döşək, çadır, çıraq, şamdan, mum, şam, ərinmiş piy, sabun, ip, şərid, keçə, palaz, boz keçə, milkə, milək, çit, zəncir, mis, teşt, pəncərə kağızı, kiriş, kağız, fanar, milçəkdan, muxru, kəcavə saxlanılırdı. Çadır tikənlər, mehtərlər fərraşbaşına tabe idilər (132, 31; 96, 149). Qovun, xiyar, üzüm, nar şirəsi, hind xurması, göyərti, qaysı və bütün başqa meyvələr, o cümlədən lazım olan qədər qab-qacaq, qızıl, gümüş və mis həvicxana adlı anbarlarda saxlanılır və onların anbarları meyvəxana sahib-i cəminə tabe idi. Ehtiyat saxlanılan və gündəlik işlədilən məhsullar, onların xərcləri həvicxanada qayda üzrə qeydiyyata alınırdı (132, 31; 96, 146). Meyvəxana sahib-i cəm- ləri, şərbətdarbaşı bir qayda olaraq süfrəçibaşı və tuşmalbaşı ilə həmkarlıq edirdi. Süfrəçibaşı adətən türk əyanlarından təyin edilirdi. I Şah İsmyılın dövründə Ustaclı Məhəmməd bəyin Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|