Microsoft Word Z. Bayramli Kitab son variant doc
Yüklə 2,8 Kb. Pdf görüntüsü
|
137 Məhəmməd Yusif Qəzvini İsmayıl Mirzənin 1576-cı ildə hakimiy- yətə keçməsini təsvir edərkən Əlixan bəy Türkman adlı şəxsin saray dəftərxan darğası olduğunu yazır (128, 514, 515). İsgəndər bəy Münşi Türkman əsərində Qızılbaşlardan Bistam ağa Türkmanın I Şah Abbas dövründə saray dəftərxana darğası olduğunu yazmışdır (80, 443). Mənbələrdə onun işgüzar və təcrübəli dövlət məmuru olması haqqında məlumatlara təsadüf edilir (108, 151). I Şah Səfinin də h. 1038 (1629)-ci ildə Nəğdi bəy Şamlını, bir neçə ildən sonra onun nəvəsi Heydər bəy Şamlını (Zeynal xan Şamlının oğlu ) 1662-ci ildə Zeynal bəy Bəydilinin fərrəşxana darğası (108, 238; 125a, 116, 117), 1635-ci ildə eşikağasıbaşı Uğurlu xan Şamlını saray dəftərxanasına nazir təyin etməsi (130, 89) Qızılbaşların saray təşkilatında önəmli rola malik olmasından xəbər verir. Onlar dövlətin idarə formasına uyğun müəyyən edilmiş səlahiyyətləri ilə paralel, bəzən hərbi xidmətə də cəlb edilirdilər. "Tarix-i alamara-yi Abbasi"də göstərilir ki, Şah 1629-cu ildə Nəğdi bəyə xan titulu verib, onu Təbrizin müdafiəsinə göndərmişdi. 1629- cu ildə Təbriz yaxınlığında Acı çay sahilində Osmanlı ordusu ilə döyüşdə Qızılbaş əsgəri heyətinə o başçılıq etmiş, texniki cəhətdən qoşunu düzgün idarə edib, fasilələrlə təşkil etdiyi hərbi əməliy- yatlarda qələbə çalmış və osmanlılar itgi verib geri çəkilmişdilər. (81, 32) §4 Əsgəri təşkilat və Qızılbaş əyanları Azərbaycan Səfəvi dövlətinin əsgəri təşkilatı əski türk dövlət- çilik ənənələrinin hərbi sistemi özülündə yaradılmışdı. Görkəmli dövlət başçısı I Şah Abbas islahatları ilə Səfəvi dövlətinin əsgəri təşkilatını yeni nizamı qoşun növləri ilə təkminləşdirib, daha da möhkəmləndirmişdi. Səfəvi dövlətinin hərbi təşkilatında rəhbər rol Qızılbaş-Türk oturaq və yarımköçəri el hərbi əsilzadələrinə məxsus olmuşdur. Qızılbaş hərbi əsilzadələri əhalinin dörd yuxarı zümrəsi sırasında da birinci yerdə dayanırdılar. Bütün hərbi rəislər, vilayət hakimləri, əsas saray məmurları onların arasından təyin olunurdular. 138 Səfəvilərin hakimiyyətinin ilk dövründə müharibə zamanı ordunun əsas hissəsi vilayət hakimlərinin qeyri-nizami hərbi dəstəlrindən ibarət olub, bu qoşunun döyüşçüləri vilayət hakiminə tabe olan tayfa başçıları tərəfindən səfərbər edilir, saxlanılır və təchiz edilirdi (20, 248). Müharibə zamanı səfərbər edilmiş hər bir tayfanın əsgəri heyəti öz tayfa əmirlərinin başçılığı altında və məskun olduqları vilayətin hakiminin hərbi xidmətində fəaliyyət göstərirdilər. Müharibə sona yetdikdə ordu buraxılır, bəylərbəyi və sultanların xidmətində ancaq onların özlərinin mülazimlərindən ibarət daimi silahlı qüvvələri qalırdı. Tavernyenin yazdığına görə, Şah lazım olanda hər hansı vilayətdən 8-10 min nəfər atlı çağırtdıra bilərdi. Vilayətlərin ərazi- sində yaylaq-qışlaq heyvandarlıq təsərrüfatı ilə məşğul olan tayfalar vergi və mükəlləfiyyətlərdən əsasən azad olmaqla savaşlar zamanı dövlətə bəlli sayda süvari verməli idi. Bu tayfaların gəncləri bir qayda olaraq özlərinə aid olan tüfəng, qılınc, xəncər kimi silahlarla daima məşq edirdilər. Hər iki-üç aydan bir isə vilayət hakimlərinin çağırışı ilə hərbi baxışdan keçirdilər. Burada onların hərbi hazırlığı da yoxlanılırdı (104, 584, 585). H.936 (1529-1530)-cı ildə Şah Təhmasib Xorasana – özbək- lərə qarşı yürüş ərəfəsində qoşunlarını nəzərdən keçirdikdə onların sayı aşağıdakı qayda üzrə olmuşdu (121, Bn.88b): Əlqas Mirzə (Şirvan bəylərbəyi) – 4000 nəfər süvari; Şah Təhmasibin digər qardaşı Bəhram Mirzə – 3000 nəfər; Cöhə Sultan Təkəli – 8000 nəfər; Sair Təkəli əmirləri – 5000 nəfər; Ustaclı əmirləri – 16000 nəfər; Əfşar – 6000 nəfər; Şamlı – 9150 nəfər; Zülqədər – 8000 nəfər; Qacar – 6000 nəfər; Mosullu, Türkman, Bayandur – 1000 nəfər; Zik, Çəpəni, Ərəbgirli, Varsaq, Xunuslu – 15500 nəfər; Seyidlər, nəqiblər, ruhanilər, şeyxlər, qazılar – 4000 nəfər; Xacə Müzəffər Bitikçi – 1000 nəfər; 139 Mazandaran əmirləri, Əmir Şahı xan və qardaşı Əmir Teymur sultan – 2000 nəfər; Termiz vilayətinin xacələri, Müzəffər sultan və Ziyaəddin sultan – 1000 nəfər; Səbzvər ruhaniləri – 400 nəfər; Dəftərxana və biyutat vəzirləri, mustoufilər, münşilər və sair katiblər – 1700 nəfər; Biyutat işçiləri – 3800 nəfər; Yüksək rütbəli qorçular, yüzbaşılar – 5000 nəfər Cəmi: 108900 nəfər V.Minorski I Şah Abbasa qədr qoşunun təşkilati quruluşunun zəifliyini onun tayfalar üzrə təşkil olunması ilə əlaqələndirmiş və həm də bu orduda ciddi qüsurların da olduğunu göstərmişdir. Onun fikrincə I Şah İsmayılın dövründə hər bir tayfanın yuxarı vəzifələrə öz başçılarının namizədliyini irəli sürmələri və onu müdafiə etmə- ləri, hətta Şahın hüzurunda onların arasında kəskin toqquşmalara səbəb olurdu. Belə bir vəziyyət dövlətin mövcudluğunu təhlükə qarşısında qoyduğuna görə I Təhmasib bir çox tayfaları sıxışdırdı, ancaq bu sahədə I Şah Abbas fundamental islahatlar həyata keçirib, nəticədə tayfa qoşununun sayını azaltdı və bununla yanaşı mərkəzi dövlətə tabe olan müasir döyüş texnikası ilə təchiz edilmiş yeni qoşun yaratdı. Şahın yeni alayı Osmanlı yeniçərləri kimi islamı yeni qəbul edənlərdən komplektləşdirilmiş və onlar hər hansı tayfaya bağlılıq qüsurlarından azad idilər (103, 50). Ağqoyunlular zamanında olduğu kimi, Səfəvilər dövründə də ordu iki qola bölünürdü. İ.P.Petruşevski XV əsrdə Qaraqoyunlu, Ağqoyunlu sülalələri tərəfindən idarə edilən Azərbaycanın dövlət ordusu barədə yazır: «Qoşuna gəldikdə o, iki hissədən: biri padşahın xüsusi qoşunu, digəri isə vilayət canişinlərinin qoşunlarından ibarət idi» (50, 94). Ümumiyyətlə, qeyd etmək lazımdır ki, Qaraqoyunlu və Ağqoyunlu ordu təşkilatı Səfəvilər dövründə az dəyişikliklərlə qalmaqda idi. V.Minorski və Əhməd Tacbəxş Səfəvi hərbi təşkila- tına aid qaynaq materiallarını araşdıraraq I Şah Abbas dövründə ordunun dövlət (vilayət hakimlərinin qoşunu, qorçular) və Şah qoşununa (tüfəngçilərə, qullara, topçulara, sufilərə) bölündüyünü, Yüklə 2,8 Kb. Dostları ilə paylaş:
|