Ministry of education of azerbaijan republic sumgayit state university

Magistrantların XXI Respublika Elmi konfransı, 17-18 may 2021-ci il 
40 
Başlanğıc qarışıqda komponentlərin qatılıqlarının azaldılması benzol və ya toluol vasitəsilə alınan 
suyun çıxarılmasını asanlaşdırır, konversiyanı artırır və oliqomerləşmə reaksiyasının baş verməsini xeyli 
məhdudlaşdırır.Alınan 2-metil-4-allilfenolun qlisidil efiri reaksiya məhsullarından vakuum distillə (nəzəri 
boşqabların sayı 18-22) vasitəsilə ayrılmış, təmizliyi yüksək olmuş (99.0%) və birgəpolimerləşmə reaksiyası 
üçün tam yararlı sayılır. 
QAYNAR LAY KATALİZATORLU REAKTORLARIN MODELLƏŞDİRİLMƏSİ 
 
Əliyeva X.M. 
Azərbaycan Dövlət Neft və Sənaye Universiteti 
E-mail: [e-mail] 
Neft emalı üçün qaynar lay katalizatorlu reaktorlarının (QLKR) əhəmiyyəti son illərdə NEZ-ə ağır 
xammalın verilmə həcminin və beləliklə hidrokrekinq həcminin kəskin artması səbəbindən yüksəlib. 
Katalizatorların stabilliyinə və aktivliyinə mənfi təsir göstərən kükürd, azot, metallar (nikel və vanadiy) və 
asfaltenlərin yüksək miqdarda olması nəticəsində ağır xammalın ənənəvi texnologiyalarla emalı çətinləşir. 
Yeni proseslər eyni zamanda və ya sonrakı hidrogenləşmə ilə karbon əlaqələrinin qırılmasıyla ağır yüksək 
temperaturda qaynayan komponentlərin daha yüngül və aşağı temperaturda qaynayan məhsullara 
çevrilməsinə yönəldilir. Sənayedə tətbiq olunan və ya işlənib hazırlanma mərhələsində olan bir sıra 
hidrokrekinq və hidrotəmizləmə texnologiyaları mövcuddur. 
QLKR texnologiyasının bir çox proseslərdə tətbiq olunmasına və son illərdə ağır qalıqların 
hidrokrekinqində geniş istifadə olunmasına baxmayaraq, modelləşdirmənin detalları və bu reaktorların digər 
aspektləri barədə məlumatlar azdır və hüquqi sahibləri tərəfindən açıqlanmır. QLKR-də üçfazalı reaktiv 
sistem fəaliyyət göstərir, onun qaz fazası ağır neft fraksiyalarının hidrokrekinqi zamanı hidrogendən və 
qismən buxarlanmış karbohidrogenlərdən, maye fazası karbohidrogen xammalının buxarlanmayan ağır 
hissəsindən, bərk fazası isə xüsusi katalizatordan ibarətdir.QLKR-in riyazi modelləşdirilməsinin çətinliyi 
əsasən reaktordakı reaksiya mühitinin hidrodinamikasının mürəkkəbliyinə əsaslanır.QLKR-in 
modelləşdirilməsinin əsas məsələlərindən biri fiziki parametrlərin etibarlı hesablanmasıdır. Empirik düsturlar 
geniş istifadə olunur, lakin sərt şəraitdə ağır xammalın hidrokrekinqi üçün etibar edilə bilən düsturlar yoxdur. 
Kinetik parametrlərin müəyyən edilməsi üçün lazım olan eksperimentlərin aparılmasına çəkilən xərclər 
kifayət qədər yüksəkdir. Bundan əlavə, bəzi mövcud analitik metodların tətbiqi yüngül neft fraksiyaları ilə 
məhdudlaşır. Bu, ağır xammalın hidrokrekinq reaksiyasının kinetik parametrlərini daha dəqiq müəyyən 
etməyə və QLKR-i uğurla modelləşdirməyə, eksperimentlərin aparılması metodikasını və analizlərin 
metodlarını təkmilləşdirməyə imkan verən əlavə tədqiqatların zəruriliyindən xəbər verir.
Keçid və qərarlaşmış rejimlərdə üçfazalı reaktorların işini təsvir etmək üçün işlənib hazırlanmış riyazi 
modellərin sayı kifayət qədər böyükdür. Əgər ağır neft qalıqlarının hidrokrekinq vəziyyətini götürsək, bərk 
(katalizator), qaz (əsasən hidrogen) və maye fazadan (karbohidrogen xammalı) ibarət olan sistemdə müxtəlif 
marşrutlar üzrə eyni zamanda bir çox müxtəlif reaksiyalar – HDO, hidrodeazotlaşma (HDA), 
hidrodeasfaltlaşma (HDAs) və s. baş verir. Bu halda unutmaq lazım deyil ki, reaktor özünü mükəmməl 
qarışdırma sistemi kimi aparan reaktorda fasiləsiz hərəkət edir. Eyni zamanda, koks və metalların çökməsi 
nəticəsində katalizatorun aktivliyi azalır, belə ki, zərərin kompensasiya edilməsi, aktivliyin daha çox və ya az 
sabit səviyyədə saxlanılması üçün yeni bir katalizator əlavə etmək lazım gəlir. Ağır neftlərin katalitik 
hidrokrekinq reaksiyalarının ümumi sxemi istifadə edilmişdir. Buraya beş ədəd aqreqat daxildir 
(psevdokomponent). Aqreqatlar - qazlar, benzin fraksiyası (qaynama temperaturunun başlanğıcı 204
О
С), 
orta destilyatlar (204-343
О
С), vakuum qazoylu (343-538
О
С) və çevrilməmiş vakuum qalığıdır (538
О
С ). Hər 
bir reaksiya üçün sürətin kinetik ifadəsi funksiya şəklində məhsulların, kinetik sabitin və effektivlik 
əmsalının funksiyasından formalaşır. Məhsulların konsentrasiyası laboratoriya qurğusundakı kütlələrin 
balansına və simulyasiya edilmiş distillə əyrilərinə görə müəyyən edilmişdir. Vakuum qalığının hidrokrekinq 
reaksiyasının ardıcıllığı ikiyə bərabər, digər reaksiyalarda isə vahid kimi qəbul edilmişdir. Kinetik model 
reaktor modelinə qoşulmuşdur. Kinetik sabitlərin yığılmasında temperaturun hər bir qiymətində məhsulların 
konsentrasiyaları hesablanmışdır. Hədəf funksiyası Markvard alqoritminə görə qeyri-xətti reqressiya üsulu 
ilə ən kiçik kvadratlar meyarına görə həll edilmişdir. Hesablamaların nəticələrinə görə, reaksiya 
temperaturunun artması ilə effektivlik əmsalının azalması barədə fikir söyləmək mümkündür. Temperaturun 

---