MiRZƏ ŞƏFİ ŞƏrq qərb araşdirmalarinda

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
94 
tutaram.  Əks  təqdirdə  eşqin  əsasında  casusluq  edən, 
onun bədənini hərəkətə gətirən qan yorular, qocalıq üst 
gələr,  bədən  soyuyar,  rütubət  artar,  soyuq  rütubət 
sümüklərə tökülər, ağrılar başlayar... Bu baş verməsin 
deyə,  aşiq,  məşuq  öz  canlarının  təbibi  olmalı, 
vücudlarının  qədrini  bilməlidir.  Can  bədənin  casusu, 
qulaqlar xəbərçi olsalar da, hər iki tərəfin eşq və aşiqin 
onlara ehtiyacı danılmazdır. 
On  dörd  misralıq  qəzəlində  eşqsiz  insan  susuz 
quyuya  bənzədilir,  ürək  ölü  sayılır,  sevən  ürəyin  və 
şəxsin  ülviliyindən  danışır,  imanlı  insanı  məhəbbətsiz 
təsəvvür etmir. Məhəbbəti kamil insansa  həyalıdır və 
aşiqin  əsiri  olduğuna  görə  özünü  bəxtiyar  sayır  və 
deyir: 
İki  dünyanı verrəm sən baxanda  
Mənə eşqin bu sövdası əyandır. 
Necə Vazeh, əsiri olmayım mən, 
Bu eşqin qarşısında Qaf yalandır.  
 
Belə  olduqda  niyə  Vazeh  eşqin  əsiri  olmasın? 
Axı, əzəmətli Qaf dağı başını eşqin ayağına qoymaqla 
heç  bir  şey  itirmir,  məhəbbəti  artırır.  Vazeh  deyir:  O 
düşüncə  var  olsun  ki,  o  eşq  haqqındadır.  Eşq  Allahın 
insana bəxş etdiyi mənəvi nemətdir. Nizami demişkən: 
 
Eşqsiz olsaydı, xilqətin canı, 
Dirilik sarmazdı böyük cahanı. 
 
Bu  baxımdan  «Məktubun  intizarında»  lirik 
poemasında  eşq  (aşiq)  məktubun  intizarını  çəkir. 
Məktub göndərən və onu həsrətlə gözləyən eşq hər iki 

---

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
95 
halda  insandır.  Aşiq  və  məşuq.  Məsnəvi  formasında 
yazılan    bu  poema  M.Ş.Vazehin  indiyədək  orijinalı 
əlimizdə  olmayan  «Sədi  və  Şah»,  «Teymur»  və 
«Dərviş» kimi süjetli mənzum əsərlərindən mövzusuna 
görə  də  seçilir.  Həmid  Məmmədzadə  yazır  ki,  yüz 
yetmiş  misralıq  bu  poema  Vazehin  öz  xəttidir...  və 
həcm etibarı ilə onun yaradıcılığında mühüm yer tutur. 
Ədəbiyyat  tarixində  yuxarıda  adlarını  çəkdiyimiz 
əsərlərə  «poema»  deyilməsi  doğru  deyildir,  mənzum 
hekayə deyilsə daha düzgün olardı. 
Bu  da  məlumdur  ki,  Mirzə  Şəfinin  Hannoverli 
Bodenşdet  tərəfindən  tərcümə  olunmuş  şeirlərinin 
birinci hissəsi onun Gəncədə sevdiyi qıza - Züleyxanın 
eşqinə  aid  olan  şeirləridir.  Vazehin  Züleyxa  adlı  bir 
qızı  sevməsini  yalnız  Bodenşdedt  deyil,  başqa 
tədqiqatçılar da təsdiq  edirlər. Hətta, İ.K.Yenikolopov 
1938-ci  ildə  Bakıda  çap  etdirdiyi  “Şair  Mirzə  Şəfi” 
kitabında,  arxiv  sənədlərində  Züleyxa  haqqında 
məlumat  olduğunu  qeyd  edir.  Çox  güman  ki, 
«Məktubun  intizarında»  poeması  Züleyxaya  həsr 
olunmuşdur.  Tiflisdə  yaşayan  şair  görünür  Gəncədən 
Züleyxadan  məktub  gözləyir,  yarının  hicrindən 
şikayətlənir, onun fəraqından kipriklərinin xəncər olub 
ürək  qanını  gözlərindən  axıtdığını,  könlündən  göy 
gurultusu  kimi  ucalan  nalə-əfqandan  didələrindən 
leysan  yağışı  kimi  yağan  damcıları  təsvir  edir.  Dilsiz 
yollardan 
gələn 
karvanı 
qarşılamağa 
tələsir, 
sevgilisindən  xəbər  tutmaq  istəyir.  Ümidi  boşa  çıxır. 
Həsrətdən  kövrəlir  qəm-qüssəsi  getdikcə  artır.  Aşiq, 
kədərini  artıran  fələkdən  şikayətlənir.  Taleyinə  qarşı 

---

    Nəzakət Əliyeva 
 
 
96 
üsyan  edir.  «Nə  olaydı  ki,  hec,  aşinalıq  (məhəbbət) 
olmayaydı» - deyir. Nəhayət, aşiq - M.Ş.Vazeh Heyran 
xanım  Dünbülü  kimi  səhər  mehinə  müraciət  edir. 
Yalvarır  ki,  görsən,  dərdimi  deməyə  tələsmə,  əvvəlcə 
başına  dolan,  onun  ala  gözlərindən  öp...  Əgər  lütf 
eləyib  öz  aşiqinin  əhvalından  xəbər  tutmaq  istəsə,  de 
ki, nə gecəsi var, nə də gündüzü... Səndən sonra aşiqin 
yazı  xəzan  olub,  abi-həyat  onun  gözündən  itibdir, 
susuyan  adamın  su  dalınca  heyran  -  heyran  baxdığı 
kimi,  o  da  yana-yana  sevgilisini  axtarır.  Ağlamaqdan 
gözləri kor, qulaqları kar olub... Belə gedərsə, onların 
görüşməsi yəqin ki, məhşərə qalar...». 
«Məktubun  intizarında»  poemasında  olduğu 
kimi, Vazehin lirik şeirlərində də aşiq-məşuq ünsiyyəti 
təkrar  olunursa,  bu  yeknəsəklik  deyildir.  Məhəbbətdə 
yeknəsəklik  yoxdur.  Şair  hər  dəfə  eşqin  vüsətində 
dayanan məhəbbətə hər dəfə yeni ruh, yeni məna verir 
və bunu bacarır. Bu bacarıq Allah vergisidir, ona görə 
də  sevgi  tərənnüm  edən  parçada  aşiqin  keçirdiyi 
müxtəlif  ruhi  halları  təsvir  edəndə  hissə  qapanmır.  O 
bilir  ki,  hisslər  həmişə  eyni  axarla  getmir,  bu  da 
şıltaqlıq yaradır. Axı, «Hisslərin şıltaqlığı, məhəbbətin 
bədbəxtliyidir» - demişlər. 
 
Xoş olsun ol könül, eşqə məkandır,  
Var olsun ol fıkir, eşqə həyandır. 
və 
Dideyi bə didar dust dəstdir ağuş yar.  
Eşq əz an suniyaz hüsn əzan suyun niyaz 
Sədr hürrim qəbui dər xur hər xam nisl. 

---

Mirzə Şəfi Şərq-Qərb araşdırmalarında 
 
 
97 
M.Ş.Vazehin  ayrı-ayrı  sevgi  təranələrində  onun 
şair xəyalı ilə ürəkdən deyilmiş şirin və mənalı sözlər 
həyat  simfoniyasıdır.  Şair  bir  sevgi  nəğməsində  öz 
sevgisinə  müraciət edib deyir:  «Sən  mənim  saatlarımı 
şirinləşdirdin, fəqət tez ötüb keçdin və qəlbimdə elə bir 
atəş qoydun ki, bu atəş səhrada yanan atəşə bənzər». 
Vazeh  bu  atəşi  «Səhrada  yanan  atəşə»  ona  görə 
bənzədir  ki,  onu  -  səhra  atəşini  söndürmək  mümkün 
deyildir. 
Eyni  sevgi  mövzusunda  yazılan  digər  şeirlərində 
«Məktubun  intizarında»  poemasında  şair  sevgi 
haqqında  deyir:  «Gecə  yasəmən  öz  rahiyadar  ətrini 
ətrafa  səpərkən,  ulduzlar  parlarkən,  bütün  dünya 
yuxuya  dalarkən,  bütün  ətraf  sakitikən  məhəbbət 
oyaqdır.  Məhəbbəti  fəlsəfiləşdirənlər  məhəbbətin 
oyaqlığını  görmüş,  ya  da  özlərini  dərrakəli  göstərmək 
məqsədi  daşıyırlar.  Məhəbbətin  fəlsəfəsi  insani 
hisslərlə bağlıdır, bu da idrakın mahiyyətidir. 
Bu  da  həqiqətdir  ki,  M.Ş.Vazehin  məhəbbətini 
tərənnüm  edən  şeirlərində  müasir  ictimai  həyat  öz 
əksini  tapmışdır  və  bu  şeirlər  əsas  etibarilə  intim 
psixoloji  baxımdan  duyğuları  ifadə  edir.  Lakin  bu 
şeirlərdə  dərin  həyat  motivləri,  məhəbbətin  fəlsəfəsi, 
insan  hisslərinin  çarpazlaşması  və  dünyəviliyin 
tərənnümü 
onları 
bu 
dövrdəki 
antirealist, 
maarifçilikdən  uzaq  qəzəl  epiqonçuluğu  qəsidə  və 
mərsiyə ədəbiyyatına qarşı qoyur. 
 «Məktubun  intizarında»  poemasından  başqa, 
toplanılıb  kitaba  daxil  edilən  qəzəl  və  şeirlərin  heç 
birinin  orijinalı  olmayıb,  Salman  Mümtazın  dediyi 

---