Мирзо улуғбек номидаги ўзбекистон
Yüklə 1,87 Mb. Pdf görüntüsü
|
| Mahmudxo‘ja Behbudiy
dir (1875 – 1919). U «Ikki emas, to‘rt til kerak», «Til masalasi», «Sart so‘zi majhuldur», «Sart so‘zi ma’lum bo‘lmadi» singari bir qator maqolalarida o‘zining turkiy til, o‘zbek tili doir qarashlarini bayon qiladi. Jumladan, «Til masalasi» maqolasida quyidagilarni yozadi: «Turklarning ba’zi toifasi forsiy va arabiyni u qadar ko‘p oldilarki, tillari turkiy, forsiy va arabiydan qo‘shulib, «usmonli tili» ataldi. Ushbu uch tilni adabiyot va qoidalaridan boxabar bo‘lmaguncha usmonli shevasinda yozmoq mumkin emasdur». Behbudiyning fikricha, madaniyat, adabiyot qanchalik rivoj topsa, adabiy til ham shunchalik takomillashadi. Aksincha, madaniyat, san’at inqirozga yuz tutgan mamlakatda, tarqoqlik hukm surgan joyda shevalar rivojiga sharoit yaratiladi. Shevalar arab, fors elementlarining oz-ko‘pligi jihatidan ham farqlanishini bayon qiladi. Chunonchi, Buxoro, Samarqand shevalariga arab, fors tillarining ta’siri kuchliroq bo‘lsa, Qo‘qon va uning atrofidagi shahar ziyolilarining tilida bu tillarning ta’siri bor ekani, Toshkent va Sirdaryo muzofotidan arab va fors tillarining hukmi ozayib borishi aytiladi. Turkistonning Movarounnahr va Hazor qismiga turkman tilining ta’siri kuchli ekanini ko‘rsatadi. Adabiy til bilan xalq shevalari o‘rtasidagi munosabatni yaqinlashtirishda matbuotning roliga katta baho beradi. Jumladan, «Sadoyi Turkiston» gazetasida «mehmon» so‘zini chiqarib tashlab, uning o‘rniga «qo‘noq» so‘zini qo‘llash tavsiya etiladi. Behbudiy zo‘rma- zo‘raki keltirilgan turkiy muqobillar haqida fikr yuritarkan, tilni arabizm va forsizmlardan birdaniga emas, asta-sekinlik bilan tozalash lozimligini uqtiradi. Mahmudxo‘ja Behbudiy millat istiqboli uchun kurashchi sifatida milliy tilning ravnaqi, uning kelajagi uchun ham jon kuydirdi va o‘zi asos solgan «Oyna» jurnali orqali o‘zbek adabiy tilining muhim masalalarini yoritdi. |