Mm-dən mühazirələrin kanspekti

Daşqınlar, subasmalar - çaylarda, göllərdə, dənizlərdə su sə­viyyəsinin qalxması nəticəsində yerin xeyli ərazisinin müvəqqəti olaraq su basmasıdır. Bütün fəlakətlər arasında təkrarolunma sa­yı­na, ərazinin əhatə dairəsinə və illik iqtisadi ziyanın həcminə görə daşqınlar ön yeri tutur.

Hidraloji proqnoz aparmaqla, daşqınları proqnoz etmək olar. Su basmış sahələrdən və dəymiş ziyandan asılı olaraq daşqınlar kiçik, böyük, mühüm və faciəli olur.

Meteoroloji xarakterli təbii hadisələr
Fırtına – əsasən, 9-11 bal arasında olub, böyük dalğaların əmələ gəlməsinə səbəb olur və güclü dağıdıcı gucə malikdir.

Şəkil 2.7. Qasırğa hadisəsi

Qasırğa – əsasən, dolmuş buludlar arasında əmələ gəlir. Da­i­rəvi şəkildə fırlanaraq Yer səthinə enir. Yer səthinə endiyi an­dan 30 m dərinliyində 40-60 km məsafəni qət edə bilir. Qasırğa sulu və alovlu olur. Surəti 1200 km/saata çata bilir. Qasır­ğa­la­rın dağıdıcı təsiri kuləyin surətilə, eləcə də tufan və leysan ya­ğış­la­rı sayəsində törəyən yağışlarla müəyyən edilir. Küləyin sürəti 18 ballıq Bofort (Ser Frensis Bofort (1774-1857) – ingilis admiralı, hərbi hidroqraf, xəritəşünas) şkalası ilə ölçülür.

Şəkil 2.8. Tornado təbii hadisəsi
Tufan - Küləyin sürəti 0-dan səs sürətinə qədər ola bilir. 1946-cı ilə kimi 12 ballıq şkala ilə, 1946-cı ildən isə 18 ballıq şka­la ilə ölcülür. Tufanlar, əsasən, atmosferdə baş verən silklon ha­­disələri nəticəsində yaranır. Bu zaman küləyin sürəti 26–31 m/san ara­sında olur. Atlantik okeanında tufanların sürəti hətta, 241,5 m/san-yə çatır.

Dolu – atmosfer yağıntılarnın bir növüdür. Bulud daxilində qar topalarının hərəkəti nəticəsində yaranır. Tərkibində buz kris­tal­ları ilə bərabər soyuq su damcıları olur və buz qatı ilə ör­tü­lür. Öl­çüsü 5-dən 55 mm-ə qədərdir (təbiətdə13 sm - 1kq çəkisində mü­şahidə olunub). Xalq təsərrüfatına ən böyük ziyan vuran təbii fəlakətdir. Dolular ən cox Gədəbəy, İsmayıllı və Şəki rayonlarında müşahidə olunur.

Şəkil 2.9. Dolu yağması

İldırım - İldırım qasırğalı buludla yer arasında baş verən, şiddətli gurultu və parlaq qığılcımla müşayiət olunan qısa müd­də­t­li təhlükəli elektrik boşalmasıdır. İldırımın uzunluğu bulu­dun yer­ləş­mə hündürlüyündən asılı olub 2-50 km. həddində, il­dı­rım ka­na­lın­da isə temperatur təqribən 30 mln.°C olur. İldırım yük­sə­k elek­trik yükü ilə xarakterizə olunur. İldırım vuran ağaclar par­ça­lana və ya­na bilər. Ağacın parçalanması onun daxilindəki nə­m­li­yin, odun­ca­ğın birdən buxarlanmasından partlayışın baş verməsi nəticə­sin­də baş verir.

Şəkil 2.10. Şimşək çaxması