Mövzu – 07. Zəlzələlər zamanı həyat fəaliyyətinin təhlükəsizliyi [3, 4, 8, 14, 22]

Şəkil 9.6. Zəlzələ dalğasının yayılma sxemi

Şəkil 9.7. Tektonik zəlzələnin yaranması sxemi və fəsadları

Şəkil 9.8. Tektonik litosfer tavanları	Şəkil 9.9. Denudasiya zəlzələsinin görünüşü	Şəkil 9.10. Vulkanik zə­lzələlərin yaranma sxemi

Tektonik zəlzələlər. Yer üzündə yaranan zəlzələlərin 90%-i tek­tonik zəlzələ­lərdir. İki tavanın toqquşması nə­ticəsində yığıl­mış enerjinin azad olunması ilə yer səthinin de­for­masiyası baş verir və tektonik zəlzələlər yaranır. Azər­bay­canda baş verən zəlzələlərin böyük hissəsi tektonik zəlzələlər qrupuna aiddir.

Tavalararası zəlzələlər. Bəzi hallarda isə zəlzələlər ta­va­nın daxili hissələrində baş ve­rir və bunlar tavalararası zəlzə­lələrdir. Yer kürəsinin bütün ərazisi çox böyük ölçülərə malik tek­tonik litosfer təbəqələrinə bölü­nür və onlar Şimali Amerika, Av­ra­siya, Afrika, Cənubi Amerika, Sakitokeanı və Atlantik ta­va­ları aid­dir.

Denudasiya zəlzələləri. Yerin altında yaranan boşluqlarda torpağın suda həll olunması, yumşalması və ya dağılması nəti­cə­sində yaranan zəlzələlərdir.

Vulkanik zəlzələlər. Bu növ zəlzələlər vulkanik fəaliyyətlə əlaqədardır. Vulkanın hər bir partlayışı zamanı müx­­­­təlif həcm­də və çəkidə olan bərk püskürmə məhsulları atı­lır, kra­terin titrəyir.

Digər zəlzələlər. Yuxarıda göstərilən zəlzələ növlərindən əlavə uçqun və su bənd­lərinin yarılması nəticəsində meydana çıxan törəmə zəlzələ növləri, sualtı zəlzələ, habelə yerə meteorit düşməsi və ya planetimizin digər kosmik obyektlərlə toqquşması nəticə­sində baş verən zəlzələ növləri olur. Zəlzələlər insanların mü­həndis fəaliyyəti ilə də yarana bilər.

Hər il dünyada baş verən zəlzələlərin orta sayı barədə mə­lumatlar cədvəl 9.2-də verilmişdir.

Cədvəl 9.2 -Hər il dünyada baş verən zəlzələlərin orta sayı.

Zəlzələlərin xarakteristikası	Sayı
Fəlakətli zəlzələlər	1-dən çox olmur
Çox geniş dağıntılı zəlzələlər	10-a yaxın
Dağıdıcı təkanlara malik zəlzələlər	100-ə yaxın
Ayrı-ayrı zədələnmələr yaradan zəlzələlər	1000
Dağıntılara gətirib çıxarmayan zəlzələlər	10000
Müasir cihazlarla qeydə alınan zəlzələlər	100000

Zəlzələnin xəbərdarlığı barədə seysmik xidmət. Zəlzələnin xəbərdarlığı barədə bir çox inkişaf etmiş ölkə­lərdə seysmik xidmət yara­dılmışdır. Seysmik xidmət – bu seys­mik stansiyalar şəbəkəsidir, onun işi əsasında zəlzələlər üzə­rində daimi müşahidələrin təşkili və onların nəticələrinin emalı üzrə tədbirlər təşkil edi­lir. Onun başlıca məqsədi – zəlzələ oca­ğının əsas parametrlərinin sistematik təyinidir. Şəkil 9.11-də nü­mu­nə kimi Azərbaycan seysmoloqlarının tərtib etdiyi Azər­baycan ərazisinin seysmik aktivlik xəritəsi verilmişdir.