Mövzu № Məktəbəqədər yaş dövründə əqli tərbiyənin vasitə və yolları

Əqli tərbiyə vasitələri arasında mübahisəsiz birinci yeri oyun tutur. Əqli tərbiyə problemlərinin həllində uşağın öyrənmə prosesində aldığı məlumatları (təbiət, sosial münasibətlər, insanın yaşadığı və yaratdığı dünya və s.) əks etdirən oyun fəaliyyəti xüsusi əhəmiyyət kəsb edir. Bu prosesdə onlar həyat vəziyyətləri ilə bağlı müxtəlif biliklərə yiyələnirlər. Müxtəlif növ oyunlar (yaradıcı və qaydalı oyunlar) prosesində uşaqların bilikləri ümumiləşdirilir, qruplaşdırılır və təsnif edilir. Oyunun və idraki marağın üst-üstə düşməsi idrak ehtiyaclarının aktivləşməsinə, dünyaya idraki münasibətin formalaşmasına kömək edir. Oyun fəaliyyəti uşaq üçün maraqlıdır, ona görə də kifayət qədər effektiv nəticə verir.

Bu fəaliyyət növünün köməyi ilə uşaqlar ətrafdakı reallığı öyrənir, ona münasibət bildirir, bilik dünyasına qoşulurlar. Oyun kollektiv fəaliyyətdir, ona görə də oyun prosesində məlumat və emosiyaların mübadiləsi baş verir. Oyun zamanı uşaqlar böyüklərin məsləhətlərindən istifadə edir və digər məlumat mənbələrinə müraciət edirlər. Nəticə etibarilə, əldə edilən biliklər söz və məntiqdən istifadə etməyə imkan verən səviyyəyə çatdırılır. İnformasiya mübadiləsi prosesində ünsiyyət bacarıqları inkişaf etdirilir, geniş söz ehtiyatı formalaşır. Oyun prosesində fəaliyyətlərin planlaşdırılması funksiyası baş verir.

• 
  Əmək
  

Əmək prosesi uşaqların sensor təcrübəsini zənginləşdirir, əmək fəaliyyətinin həyata keçirilməsinin vasitə və yolları haqqında anlayışların formalaşmasına kömək edir. Əməyin köməyi ilə idrak fəaliyyətinin inkişafı, səbəb-nəticə əlaqələrinin formalaşması həyata keçirilir. Əmək fəaliyyəti yaradıcılıq qabiliyyətlərini, təşəbbüskarlığı, zəngin təxəyyülü inkişaf etdirir.
Əmək prosesində uşaq təkcə əşyaların xarici xassələri və keyfiyyətləri ilə deyil, həm də fəaliyyət prosesində məruz qaldıqları dəyişikliklərlə tanış olur, əmək əməliyyatlarını necə yerinə yetirmək barədə biliklər sistemini formalaşdırır. Təbiətdəki əmək uşağa səbəb-nəticə əlaqələri qurmağa imkan verir, hadisələrin qarşılıqlı əlaqəsini və asılılığını anlamağa kömək edir. Onlar öz müşahidələrinə əsaslanaraq nəticələr çıxarır.
Məhsuldar fəaliyyətlər (məsələn, konstruktiv) təfəkkürün planlaşdırma f unksiyasının gələcək inkişafı üçün özünəməxsus imkanlara malikdir. Uşaq öz hərəkətlərinin nəticəsini qabaqcadan görməli, işin mərhələlərini, onun təşkili yollarını müəyyən etməlidir.
Əl əməyi təxəyyülün, ixtiraçılıq və yaradıcılığın inkişafı üçün imkanlara malikdir.
Təbiətdə əmək xüsusi əhəmiyyətə malikdir, çünki bu, uşağı bitki və heyvanlar aləminin inkişaf xüsusiyyətləri ilə tanış edir. Təbiətdəki əmək məntiqi təfəkkürün formalaşmasına yardımçı olur.
Əmək fəaliyyəti uşaqların əqli tərbiyəsi üçün böyük imkanlar ehtiva edir. Məktəbəqədər yaşlı uşaq üçün hər bir əmək tapşırığı əqli vəzifədir. Uşaq nəyi, niyə, necə etməli olduğunu başa düşməli, tapşırığı yerinə yetirmək üçün şərtləri təhlil etməli, materialı, alətləri diqqətlə nəzərdən keçirməli, onların xüsusiyyətlərini və tapşırıqlara uyğunluğunu qiymətləndirməlidir. Bu, uşağın müəyyən bilik, bacarıq və vərdişlərə malik olmasını tələb edir. Əmək uşaqların idrak maraqlarının inkişafına təsir göstərir.

• 
  Təhsil
  

Əqli tərbiyənin ən mühüm vasitəsi təhsildir. Təhsil uşağı əqli fəaliyyətin bütün sahələrində inkişaf etdirməyə imkan verir. Ünsiyyət bacarıqlarını, mücərrəd və konkret düşüncəni formalaşdırır, biliyə marağın yaranmasına kömək edir. Təhsil prosesində uşaqlarda təfəkkür və nitq inkişaf edir, idrak maraqları formalaşır. Uşaqlar öyrənmə fəaliyyətinin özünü mənimsəyir.

Əmək, oyun və gündəlik fəaliyyət uşaqların əqli inkişafına böyük təsir göstərsə də, əqli tərbiyədə aparıcı rol təhsilə aiddir. Təhsilin üstünlüyü məqsədyönlü olmasıdır. Təhsil sistemli, planlı şəkildə həyata keçirilir ki, bu da bilik və bacarıqların müəyyən ardıcıllığını təmin edir.
Bunlardan başqa məktəbəqədər yaşlı uşaqların əqli tərbiyəsində istifadə olunan dıgər vasitələr də vardır. Məsələn, tapmacalar və yanıltmaclar məktəbəqədər yaşlı uşaqların əqli tərbiyəsinin vasitəsi kimi geniş imkanlara malikdir.
Maddi və mənəvi mədəniyyət obyektləri - rəsm əsərləri, memarlıq, heykəltəraşlıq, dekorativ-tətbiqi sənət nümunələri və s. də əqli tərbiyənin ən vacib vasitələri hesab edilə bilər. Təsviri sənət sensor qavrayışı formalaşdırmağa kömək edir, obyektin məkanda mövqeyinə yönəlmiş əqli fəaliyyətləri inkişaf etdirir. Hissəni və tamı vurğulamağı, rəngləri ayırd etməyi və qavramağı öyrədir.
Konstruksiyaların köməyi ilə uşaqda obyektin konkret görünüşü formalaşır. Obyekti ümumi və qismən bölgüsü ilə, daxili və xarici məzmunu ilə ayrılmaz şəkildə dərk etmək mümkün olur. Quraşdırma prosesində uşağın əqli fəaliyyətinə xüsusi tələblər qoyulur: obyekti məqsədyönlü şəkildə qavramaq, onun hissələrini, əlaqələrini görmək, obyekti vizual olaraq ayrı-ayrı elementlərə bölmək və mövcud detallarla əlaqələndirmək bacarığı, fəaliyyət planı və s. Quraşdırma mövzu haqqında daha dəqiq, konkret fikirlərin formalaşmasına kömək edir, bir qrup obyektdə ümumi və xüsusini görmək qabiliyyətini inkişaf etdirir.
Vizual fəaliyyət prosesində sensor qabiliyyətlərin və əqli hərəkətlərin (tamın hissələrə bölünməsi, obyektin məkanda mövqeyi, rəng qavrayışı və s.) intensiv formalaşması baş verir.
İnformasiya texnologiyaları müəyyən proseslərin inkişafının sürətləndirilməsinə kömək edir. Bu yolla əldə edilən məlumat uşaq şüurunda təcrübədə təsdiq olunmamış şəkildə mövcuddur, obraz və anlayışlar hisslər tərəfindən dəstəklənmir, abstrakt təfəkkür əyani-obrazlı və əyani-əməlidən təcrid olunmuş şəkildə formalaşır.
İnformasiya-kommunikasiya texnologiyaları (İKT) və ilk növbədə İnternet müasir uşaqların həyatına getdikcə daha çox daxil olur. İKT müasir uşağın inkişafının xüsusi sosial vəziyyətini, onun xarici dünya ilə qarşılıqlı əlaqə formalarını dəyişdirməsi ilə müəyyən edilir.
Müasir dünyada uşağı rəqəmsal texnologiyalardan tam qorumaq mümkün deyil. Buna görə də, məsələ təkcə uşaqların onlayn fəaliyyətlərinin məzmunu ilə bağlı deyil, həm də onların internetdə nəinki zərərsiz, hətta, şəxsi və idrak qabiliyyətlərinə fayda ilə keçirə biləcəkləri vaxtın optimal miqdarını müəyyən etmək üçün aktuallaşır.
Bu gün valideynlər və tərbiyəçi-müəllimləri vacib sual düşündürür: Uşaq inkişafına və sağlamlığına zərər vermədən nə qədər internetdən istifadə edə bilər?

Müxtəlif qruplardan asılı olaraq məktəbəqədər yaşlı uşaqlarda onlayn fəaliyyət üçün optimal vaxt gündə 1 saata qədərdir. Uşağın internetdə keçirdiyi vaxtın artması neyropsixoloji göstəricilərin məhsuldarlığının, xüsusilə hərəkətlərin ardıcıl təşkili funksiyalarının, eşitmə-nitq hafizəsinin azalmasında özünü göstərir.