Mövzu № Məktəbəqədər yaş dövründə əqli tərbiyənin vasitə və yolları

Beləliklə, böyük məktəbəqədər (5-6 yaş) yaşlı uşaqların internetdən və rəqəmsal cihazlardan istifadəsi üçün optimal vaxt gündə 1 saatdan çox olmamalıdır.

Dövrümüzün mədəni aləti kimi informasiya-kommunikasiya texnologiyalarının yeni dəyərlər və sosial təcrübələr formalaşdırmaqla yanaşı, həm də uşaqların şəxsi və idraki inkişafına təsir etdiyini təsdiqləyən empirik faktlar mövcuddur. Bəzən tədqiqatçılar yol verilən səhvlərdə interneti günahlandırmağa çalışır, uşaqların fəaliyyətinə - təhsilə, idmana sərf edə biləcəyi vaxtı internetə boş yerə sərf etməsi ilə bağlı fikirlər söyləyirlər.
Müasir uşaqların inkişafındakı ən mühüm dəyişikliklərdən biri rollu oyunların tədricən kompüter oyunları ilə əvəz olunmasıdır. Uşaqlar getdikcə bu oyunlara daha çox vaxt ayırırlar ki, bunun nəticəsində oyun motivasiya, planlaşdırma bacarığı, həmyaşıdları ilə münasibətlər qurmaq bacarığının düzgün formalaşmamasına səbəb olur. Bundan başqa, bu, obyektiv hərəkətlərin formalaşmasının ləngiməsinə, sensor standartların təhrif olunmasına gətirib çıxarır. Əlbəttə ki, oturaq həyat tərzi, kompüterlə işləyərkən düz oturmamaq və motor bacarıqlarının inkişafında gecikmə fiziki inkişafa mənfi təsir göstərir.
İnternetlə çox məşğul olan uşaqların diqqət sferasında konsentrasiya qabiliyyətinin və dünyagörüşünün azalması müşahidə olunur. Məhsuldar və reproduktiv təxəyyül qabiliyyətinin azalması baş verir. Hazır, ən xırda detallara qədər hazırlanmış oyun dünyasına qərq olan uşaq əslində öz oyun reallığını qurmağa ehtiyac hiss etmir - oyunun simvolik funksiyası itir. Ənənəvi oyuncaq həmişə uşağın ondan dəyişkən istifadəsinə imkan verib.
Müasir məktəbəqədər yaşlı uşaqların daha çox məlumata ehtiyacı var, lakin bunların hamısı hafizədə həkk olunmur. Müasir dünyada məlumatın etibarlı yadda saxlanmasının əhəmiyyəti xarici hafizə daşıyıcılarının - qadcetlərin (mobil telefon, kompüter) mövcudluğu ilə əlaqədar yox olur.
Müasir məktəbəqədər yaşlı uşaqlar təfərrüatlara o qədər də diqqətli deyillər, dünyanı bütövlükdə vizual məlumatların böyük nümunələri ilə qəbul edirlər. Əsasən ekran vasitəsilə məlumat əldə etmək vizual qavrayışın və hafizənin eşitmə ilə müqayisədə əhəmiyyətli dərəcədə üstünlük təşkil etməsinə səbəb olur.
Uşaqların nitqinin inkişafı sahəsində kasadlıq və primitivlik olur. Müasir uşaqların şüurluluğu söz ehtiyatının artmasına səbəb olmur, əksinə, onlar cizgi filmlərinin, oyunların personajlarını təqlid edirmiş kimi jestlərdən, qışqırıqlardan, qısa ifadələrdən daha çox istifadə edirlər. Nitqin ləngiməsi bilavasitə şifahi məntiqin inkişafının yavaşlamasına gətirib çıxarır.
Bu gün uşaqlarda qeydə alınan nitq inkişafı ləngiməsi səbəblərindən biri müasir sivilizasiyada söz mədəniyyətinin dəyərinin aşağı düşməsi, onun video mədəniyyətlə əvəzlənməsidir. Müasir valideynlər uşaqları ilə nitq inkişafı üçün lazım olduğundan daha az danışır, onlara az kitab oxuyur.
Lakin bu sadaladıqlarımız internetin müasir dövrdə təhsil prosesində əhəmiyyətini azaltmır. Burada tələb olunan internetdən doğru məqsədlər üçün, lazım olunduqda və vaxta düzgün riayət etməklə istifadə olunmasıdır.
Məktəbəqədər yaşlı uşaqların idrak proseslərinin inkişafına cizgi filmləri mühüm təsir göstərir. Cizgi filmlərini izləyən zaman valideynlərin riayət etməli olduğu prinsiplər mənfi təsirləri azaltmaq və müsbət məqamlara imkan verməkdir. Əgər cizgi filmləri reallığımıza bu qədər möhkəm daxil olubsa, biz onlardan uşaqlara müsbət təsir vasitəsi kimi istifadə etməyə çalışmalıyıq. Uşaqların idraki inkişafında cizgi filmlərindən necə faydalanmaq olar?
Cizgi filmləri uşaqların həyatında möhkəm yer tutub. Onlar parlaqlığı, dinamikliyi ilə diqqəti cəlb edir və heç bir uşaq buna laqeyd olmur.
Cizgi filmlərindən valideynlər bəzən “dayə” kimi istifadə edir. Uşaq cizgi filmini izləyərkən valideyn uşağından arxayın olur, onun fiziki cəhətdən təhlükəsiz olduğunu - yıxılma, əzilmə, yanma ehtimalı olmadığını düşünür. Lakin çox valideynlər düzgün seçilməmiş cizgi filmlərinin uşağın intellekti, mənəvi inkişafı üçün bəzən nə qədər təhlükəli olduğunu unudurlar.
Bəzən valideynlər uşaq üçün ilk rastına çıxan cizgi filmini seçirlər. Bu zaman müsbət və mənfi cəhətləri ölçmək, uşağın psixikası və idraki inkişafı üçün hansı nəticələr əldə olunduğunu düşünmək lazımdır. Tədqiqatlar göstərir ki, çox kiçik yaşda səs-küylü, parlaq, kadrları sürətlə dəyişən cizgi filmləri uşaqların sinir sisteminin həddindən artıq yüklənməsinə səbəb olur. Eyni zamanda uşağın fiziki inkişafını ləngidə bilər ki, bu da intellektual inkişaf ilə ayrılmaz şəkildə bağlıdır.
Bəzən cizgi filmlərinin əsl mahiyyəti arxa plana keçərək ondan vaxt keçirmək üçün istifadə olunur. Əslində isə cizgi filmi əqli tərbiyənin vasitələrindən biri kimi ətrafımızdakı dünya haqqında məlumat əldə etməyin yollarından, müasir reallığımızın aspektlərindən biridir.
Cizgi filmləri idraki inkişafa necə təsir göstərir? Cizgi filmi nə vaxt faydalıdır?
Valideynlərə və tərbiyəçi-müəllimlərə uşaqlara yeni təəssüratlar, yeni biliklər verməyə kömək edən cizgi filmləri vardır. Bunun üçün cizgi filmi düzgün seçilməli və bəzi qaydalara əməl edilməlidir:

• 
  cizgi filmi digər ünsiyyət formalarını və digər informasiya əldə etmə formalarını əvəz etməsin, yalnız onları tamamlasın;
  
• 
  uşaq yatmazdan əvvəl, yemək yeyərkən, gəzinti və fiziki fəaliyyət əvəzinə cizgi filmlərinə baxmasın;
  
• 
  uşağa cizgi filmində gördüklərini real həyatda - oyunda “oynamaq” imkanı verilsin;
  
• 
  uşağı şənləndirə və stressi azalda bilən, onun üçün başa düşülən yumorla olan cizgi filmləri seçmək lazımdır;
  
• 
  uşağın real şəxsi təcrübəsi ilə əlaqəli cizgi filmlərinə üstünlük vermək lazımdır. M.M.Baxtinə görə, sözlərin və ya hərəkətlərin dərk edilməsinin, mənimsənilməsinin qeyri-mümkünlüyü onları uşaq üçün “mənasız” edir.
  
• 
  cizgi filminin aydın, ardıcıl və xətti süjetə malik olmasına diqqət yetirmək lazımdır. Hadisələrin məntiqi ardıcıllığı vacibdir. Hekayənin başlanğıcı və kulminasiya nöqtəsi olmalıdır.
  
• 
  uşaq öz həyat təcrübəsini almalıdır, bunu cizgi filmləri ilə əvəz etmək olmaz.
  

Uşağa yeni bilik ötürmək üçün bir vasitə kimi cizgi filmi seçərkən, ekranda gördüklərinin uşağın real həyatında baş verənlərlə əlaqəli olduğunu nəzərə almaq lazımdır. Cizgi filmlərinin mövzuları heyvanların yaşayış tərzi, insanların gündəlik həyatı və fəaliyyəti, oyuncaqlar dünyası və uşağın gündəlik real həyatında tanış ola biləcəyi əşyalar olmalıdır. Cizgi filmi uşağın yaş və inkişaf mərhələsinə uyğun olarsa, faydalı ola bilər. Məsələn, 2 yaşdan kiçik uşaqlar bir obyektin əslində olduğundan başqa bir şey olduğunu təsəvvür edə bilməzlər. Təxəyyülün bu formaları idraki inkişafda növbəti addımdır. Ona görə də, cizgi filmi seçərkən uşaqların yaşı və anlaq səviyyəsi nəzərə alınmalıdır.

Uşaqlar ətrafdakı dünyanı öyrənən kiçik tədqiqatçılardır. Bu xüsusiyyət onlara doğulandan xasdır. Uşaqların dünyanı öyrənmə yollarından biri də sual verməkdir. İ.M.Seçenov uşağın ətrafdakı həyatı başa düşmək üçün və fitri psixi səriştəsizliyini aradan qaldırmaq məqsədilə sual istəyini “son dərəcə qiymətli” xüsusiyyət adlandırırdı. İ.P.Pavlov bu xassəni “bu nədir?” refleksi adlandırmışdır. Bu refleksin təsiri altında uşaq cisimlərin keyfiyyətləri ilə tanış olur, onlar arasında yeni əlaqələr qurur.

Uşaqların çox zaman sualları idrak motivinə əsaslanır. Uşaqlar maraqlarına uyğun, bilik çatışmazlığını aradan qaldırmaq, onlar doldurmaq, aydınlaşdırmaq və yenilərini əldə etməyə çalışmaq üçün soruşurlar. İdraki maraqların mənbəyi uşağın müxtəlif təcrübəsidir. Suallar uşaq hər hansı bir obyekt və hadisələrlə birbaşa tanış olduqda, böyüklər və həmyaşıdları ilə ünsiyyətdə olduqda ortaya çıxır. Suallar uşaqların çox vaxt öz mülahizəsinin nəticəsi olur.
Məktəbəqədər yaşlı uşaqları nə maraqlandırır? Uşaqların suallarının məzmunu müxtəlifdir. Elə bir bilik sahəsi yoxdur ki, ona aid uşaqları maraqlandıran suallar olmasın. Uşaqlar ətrafdakı cisimlər, sosial həyat hadisələri, təbiət, insanın və Yerdəki bütün canlıların mənşəyi, davranış norma və qaydaları, ayrı-ayrı sözlərin mənası və s. haqqında suallar verə bilərlər. Uşağın böyüklər aləminə və həyatın müəyyən hadisələrinə marağı da onun suallarını doğurur. Suallar zamanla dəyişir. 2-3 yaşlı uşaqlar obyektlərin adları, onların xassələri və keyfiyyətləri ilə maraqlanırlar. Onların sualları gerçəkliyin obyektləri və hadisələri arasındakı əlaqələri aydınlaşdırmağa - fikirləri sistemləşdirmək, onlarda ümumi və fərqli analogiyaları tapmağa yönəldilmişdir. Getdikcə suallar mürəkkəbləşir və “niyə” şəklində ifadə olunur. Sonralar “niyə” suallarının sayı getdikcə azalmağa başlayır. Bəzi alimlər hesab edir ki, uşağın təfəkkürü artıq o qədər inkişaf edib ki, o, yaranan sualların cavabını müstəqil tapmağa çalışır. Digərlərinin fikrincə, sualların sayının azalması tərbiyə və təhsil şəraiti ilə əlaqədardır. Bəzən də böyüklər uşaqların marağına səbəb olan suallara tez-tez narazılıqlarını bildirirlər. Nəticədə uşaqda belə bir fikir formalaşır ki, sual vermək öz məlumatsızlığını göstərmək deməkdir.
Maraq uşağa xas olan keyfiyyətdir. Bu maraq ətraf aləmdə olan hər şeyi araşdırmaq, ona toxunmaq, hərəkət etdirmək istəyində ifadə olunur. İdraki maraq obyektlərin əhatə dairəsinin genişliyinə, biliyin dərinliyinə və seçmə qabiliyyətinə görə fərqlənir. Çox saylı suallar marağın mövcudluğuna dəlalət edir. Hər bir uşaq maraqlanır və ətrafındakı dünyanı öyrənməyə doymaz bir enerjiyə sahibdir. Uşağın marağının təmin olunması və onun intellektual inkişafı daim hər bir valideyni maraqlandırır.
Qədim dövrlərdən bəri uşağın sualları idrak maraqlarının təzahürünün əsas forması hesab edilmişdir. Suallar iki qrupa bölünür: idraki və kommunikativ. Uşaq öyrənmək məqsədilə idraki, böyükləri öz təcrübələrinə cəlb etmək, onunla əlaqə yaratmaq üçün kommunikativ suallar verir.
Böyüklərin əsas vəzifəsi uşaqların suallarına cavab verməklə onların maraq və idrak fəaliyyətini dəstəkləmək, həyatın müxtəlif sahələrinə marağını stimullaşdırmaq, bilik ehtiyacını ödəməkdir.
Uşaqların suallarının məzmunu müxtəlifdir və son dərəcə maraqlıdır. Bu suallar uşağın düşüncəsini göstərir. Uşaqlar ətrafdakı obyektlər, ictimai həyat hadisələri, təbiət və s. haqqında soruşurlar. Uşağın böyüklər aləmində müəyyən həyat hadisələri ilə maraqlanması onun suallarını stimullaşdırır. Uşaqların suallarının məzmununa ətrafdakı obyektlər, onların xüsusiyyətləri və keyfiyyətləri, təbiət, texnologiya, kainatın mənşəyi, insanların hərəkətləri, heyvanların yaşayış tərzi, ictimai hadisələr və s. daxildir. Onlar suallarına cavab tələb edirlər. A. M. Qorki uşağın sualına ağıllı cavab vermək bacarığının böyük bir sənət olduğunu qeyd edirdi. O yazırdı: “Uşağın sualına: “Gözlə, böyüyəcəksən, öyrənəcəksən” demək onun öyrənmə istəyini söndürmək deməkdir. Uşağın sualına ağıllı cavab vermək böyük sənətdir və ehtiyatlılıq tələb edir”.
Müasir elm də valideynlərin və tərbiyəçi-müəllimlərin bu sənəti mənimsəməsini və cavabları ilə məktəbəqədər yaşlı uşaqların əqli inkişafına müsbət təsir göstərə bilməsini dəstəkləyir.

Uşaqların suallarına həmişə cavab verilməlidir, lakin bu cavablar həmişə hazır formada verilməməlidir. Çünki bu, uşaqlarda müstəqil düşüncəni inkişaf etdirmir. Əgər uşaq böyüklərin və ya yaşıdlarının bir az səyi və köməyi ilə cavabı özü tapa bilərsə, hazır cavaba tələsmək olmaz. Bəzi hallarda digər uşaqlar sualın cavablandırılmasında iştirak edə bilərlər. Cavabı tapmadıqlarını və ya bu cavabın səhv olduğunu görəndə valideyn və ya tərbiyəçi-müəllim uşaqlara kömək edir, düzgün izahat verir.