Mövzu. AİLƏ MÜnasiBƏTLƏRİNİn qender problemləRİ

 

 

• 

ailənin bir və ya bir neçə üzvünün davranışının qəbul edilmiş normalardan kənara çıxması 

(alkoqolizm, narkomaniya və b.); 

• 

əks maraqların, meyllərin mövcudluğu, ailə üzvlərindən birinin tələbatlarının ödənilməsi 

imkanlarının məhdudluğu (onun özünün nöqteyi-nəzərindən); 

• 

bütünlükdə ailədə qarşılıqlı münasibətlərin avtoritar, sərt tipi.  

• 

çətin həll edilən maddi problemlərin mövcudluğu; 

• 

ər-arvad münasibətlərinə qohumların avtoritar qarışması; 

• 

nigahda partnyorların seksual disharmoniyası və s.  

Ailə münaqişələrinin səbəbini təhlil edərkən mikro - və makroəhatəsinin sosial faktorlarını nəzərə 

almaq vacibdir. Mikroəhatə faktoruna aiddir: ailənin maddi vəziyyətinin pisləşməsi;  ər-arvadın və ya 

onlardan birinin işdə çox məşğul olması,  ər-arvadın normal işlə  təmin edilməməsi; uzun müddət evlə 

təmin edilə bilməməsi, uşaqların uşaq müəssisələrinə düzələ bilməməsi və s. ifadə olunur. 

3. Ailə münaqişələrinin xüsusiyyətləri onların dinamikasında, habelə necə keçməsi formasında ifadə 

olunur bütünlükdə ailə münaqişələrinin dinamikası klassik mərhələlərlə xarakterizə edilir: münaqişə 

situasiyasının yaranması, onun dərk edilməsi, açıq qarşıdurma; münaqişənin həll edilməsi, 

münaqişənin emosional təəssüratı; 

4. Aliə münaqişəsinin xüsusiyyətlərindən biri də budur ki, onların ağır sosial nəticələri ola bilər. Bəzən 

onlar faciə ilə qurtarır, ailə üzvlərinin müxtəlif xəstəliklərə düçar olmasına səbəb olur. Xüsusilə belə 

münaqişələrin uşaqlar üçün ağır nəticələri olur. 

Tədqiqatçı alimlər belə ailə münaqişələrini təhlil edərkən onların aşağıdakı növlərini və səbəblərini 

qeyd edirlər: ailə, valideynlər və  uşaqlar, qohumlar arasında (münaqişənin subyekti); dəyərlər 

münaqişəsi,  təsərrüfat-iqtisadi, mövqe ilə bağlı, seksual; emosional, açıq (münaqişə  tərəflərinin 

davranışı) münaqişələr. 

Ailə münaqişələri, xüsusilə  ər-arvad münaqişəsi təhlil edilərkən, ailənin inkişafında böhranlı 

dövrlərin nəzərə alınması vacibdir; ilk dövr ailə  həyatının birinci ilində müşahidə edilir (nigahların 

ümumi sayının 30%-ini boşanma ehtimalı daşıyır), ikinci dövr uşaqların anadan olması ilə bağlıdır, 

uşağın anadan olması bir çox ailələr üçün ciddi sınaqdır. Ər-arvadın onların valideynlərinin görüşlərinin 

müxtəlif məsələlərdə qarşıdurması mümkündür, o cümlədən uşağın tərbiyəsində, üçüncü dövr ər-

arvadın orta yaş dövrünə təsadüf edir (birgə həyatda 10-15 il olması) bu dövr hisslərin məhdudluğu ilə 

xarakterizə edilir; dördüncü dövr ər-arvadın birgə yaşayışının 18-24-ci illərindən sonra yaranır.  

Ailə böhranının əsas səbəbi, ailədə qadının getdikcə artan emosional asılılığı, ərinin mümkün olan 

dönüklüyü ilə bağlı təəssüratlarıdır.  

Praktiki olaraq bütün ailə münaqişələri qender münaqişələridir, belə ki, ilk növbədə ailə – kişi ilə 

qadın arasında (ərlə arvad arasında) şəxsi münasibətlər deməkdir.  

Şəxslərarası münasibətlər səviyyəsində qender münaqişələri həm ailə, həm də professional 

sferalarda daha geniş yayılmışdır. Ailə münasibətlərini öyrənən tədqiqatçılar, bir qayda olaraq, ailədə 

ərlə arvadın arasında rolların bölüşməsi kimi ailə həyatının əhəmiyyətli göstəricisinə diqqəti cəlb edirlər. 

Çox vaxt ər və arvadın rol davranışı ilə bağlı özünü doğrultmayan arzuları, qender münaqişələrinin 

əsasında durur. 

Qender münaqişələri  əsasən  ənənəvi qadın və kişi rollarının yenidən bölünməsi tələbatı ilə 

yaranmışdır. Bir qayda olaraq kişilərin məqsədi məişətdə ailə münasibətlərinin  ənənəvi tipinin 

müəyyənləşdirilməsidir (qadın ev işlərinin böyük həcmini yerinə yetirir və əgər kişi ona kömək edirsə bu 

«kişi işinin» ənənəvi növlərinin yerinə yetirilməsi olur). Qadınlar çox vaxt ailədə rolların bölünməsində 

eqalitar tipi qəbul edirlər. Bu zaman ailə  vəzifələri kişi və qadın arasında bərabər, ya da yaranan 

situasiyadan asılı olaraq bölünür: ev işlərinin  əsas hissəsini daha çox sərbəst vaxtı olan ailə üzvü öz 

üzərinə götürür.  

Bəzi tədqiqatçılar hesab edirlər ki, qadınlar üçün tipik hesab edilən «iki növ» situasiyasını – 

professional işində və məişətdə – ev işləri «ikinci növbə»-yə müvaifiqdirsə, kəskin şəkil alırsa, bu, qender 

bərabərsizliyinə bir misal kimi qəbul edilə bilər.  

Qadınların hakimiyyət orqanlarında təmsil edilməsinin səviyyəsi qadın həyat fəaliyyətin sferasının 

qadınlar üçün alternativ kimi qəbul edilməsi reallağını  təsdiq edir. Müasir gerçəklikdə bu alternativi 

dəstəklə-yən kifayət qədər faktor vardır: məişət xidməti sferasının ailəyə kömək üçün inkişaf etməməsi; 

---

 

 

ər və arvad arasında təsərrüfat rollarının qeyri-bərabər bölünməsi: milli mentalitetdə və qadınların sosial 

statusunun qəbul edilməsində patriarxal elementlər və s.  

Qender rollarının yaranmış mütənasibsizliyi, həyat fəaliyyətinin bütün sahələrində qadınların 

mövcud qeyribərabərliyi, ailə  işinin qismətində olması, ümumiyyətlə qadının arxa planda olması 

ideologiyasını tez-tez gizlədir. Sovet zamanı qender modelinin dəyişdirilməsi evin mühafizəkarı olan 

qadından başlayaraq, işləyən qadına doğru qadının statusunu yalnız sosial görüntü səviyyəsində 

dəstəkləyirdi. Dövlətin qeyri-rəsmi olaraq özünəməxsus qender kontraktı mövcuddur, bu zaman formal 

olaraq qadının da kişilərdə olduğu qədər hüququ və azadlıq bərabərliyi vardır, o, istənilən təhsil ala bilir, 

hər işdə işləyə bilir, lakin onun həyatında əsas yer ailə üçün ayrılır.  

İlk dəfə olaraq qender kontraktı anlayışı XX əsrin 90-cı illərində Skandinaviya feminist 

tədqiqatçıları  tərəfindən cinslərarası  və onların dinamikasında dominant tipləri təsvir etmək üçün 

işlədilmişdir. Lakin bu vaxta qədər kontrakt mövzusu ABŞ-da, Böyük Britaniya və Qərbi Avropanın bir 

sıra ölkələrində  işlənilmişdir. Kontrakt qarşılıqlı  fəaliyyət qaydaları kimi, istehsal və  təkrar istehsal 

sahəsində əməyi cinsi əlamətlərinə görə müəyyənləşdirən hüquq və vəzifələr kimi, qadın və kişi arasında 

qarşılıqlı məsul münasibətlər, o cümlədən müxtəlif nəsillər arasındakı münasibətlər kimi təsvir edilir.  

Təkrar istehsal dedikdə  fəaliyyət və qiymətləndirmə, davranış  və hissiyyat, yaşayışa gündəlik 

yardım edilməsi ilə bağlı vəzifələr və münasibətlər nəzərdə tutulur.  

Müasir cəmiyyətdə qender kontraktı kütləvi və qeyri-rəsmi sahələrdə  əməyin bölünməsindən 

asılıdır. Qender kontraktı ilə bağlı, məsələn, ailədə  və ailədən kənarda ev təsərrüfatının və  uşaqlara 

xidmətin kim tərəfindən, kimin hesabına və hansı resurslarla təşkil edilməsini müəyyənləşdirilir:  ər 

tərəfindən yardım alan və işləməyən ana, ər və arvadın əmək haqqı ilə pulun ödənilən muzdla tutulmuş 

işçilər, qohumlar və ya hökumət; 

İngilis tədqiqatiçısı R.Krompton əməyin qender bölgüsünün beş modelini ənənəvi qender 

münasibətləri həddlərin də təsvir edir. Əməyin bölünməsi anlayışı altında pulu ödənilən qayğı  və işlər 

(jarinq wook), yəni təkrar istehsal sferasında fəaliyyət nəzərdə tutulur. İlkin model-yaxşı qavranan ər; 

ənənəvi qender mədəniyyəti üçün xarakterik olan qadın-evdar qadın-qadın subordinasiyasının normativ 

şərtləri deməkdir.  İkinci model iki karyeralı ailədir: burada qadın tam olmayan iş günü işləyir, tam 

olmayan gün ərzində ev təsərrüfatında xidmət edir. Bu modelə görə belə stituasiya yaranır: qadın kütləvi 

sferadakı  işinin qismən məşğulluğunu qeyri-rəsmi işindəki  ənənəvi məsuliyyətlə uyğunlaşdırır. Qadın 

əmək bazarında tam məşğuliyyətə qoşulduqda bu zaman tam hüquqlu iki karyeralı ailə formalaşır 

(qender bölümünün üçüncü və dördüncü modelləri). Bu modellər arasındakı  fərq ondan ibarətdir ki, 

üçüncü modeldə ailə barədə qayğı funksiyasını dövlət öz üzərinə götürür. Dördüncü modeldə – ev 

təsərrüfatında qayğı  və xidmət bazar mexanizmi vasitəsilə  həyata keçirilir. Daha ənənəvivi beşinci 

modeldir, burada qadın və kişi həm haqqı ödənilən işdə, həm də ev işlərində bərabər iştirak edir. (9) 

Skandinaviyada bərabərlik kontraktı  çərçivəsində qender rollarının yeni şərhi dövlət feminizm 

siyasəti ilə, yəni qadınlara münasibətdə qadınları və qadın məsələlərini birləşdirən bərabərlik siyasətinin 

möhkəmlənməsidir.  

Konkret tarixi kontekstlərdə bir-biri ilə yanaşı müxtəlif qender kontrakları mövcuddur, bunlar bir 

yerdə qender sistemini təşkil edir. Qender sistemi altında kişi və qadınlar üçün davranış qaydaları 

nümunələrini işləyib hazırlayan institutlar və sosial qarşılıqlı  fəaliyyət daxil olmaqla çoxsəviyyəli 

fenomen nəzərdə tutulur. Qender sistemi anlayışı qender münasibətlərinin təhlilinin struktur səviyyəsi 

ilə bağlı olur. İlk dəfə cinsqender sisteminin müəyyənləşdirilməsi 70-ci illərin ortalarında antropoloq 

Q.Rubin tərəfindən belə verilmişdir: «cəmiyyətin bioloji seksuallığını insan fəaliyyətinin məhsuluna 

çevirməyə köməklik göstərən mexanizmi dəsti».  

Lakin hazırda tədqiqatlar qender münasibətlərini araşdırarkən, qender qaydalarının daha çevik 

təliminə üstünlük verilir. Qender qaydaları gündəlik, simvolik, ideoloji, institusional səviyyədə müxtəlif 

cəmiyyətlərdə  cəmləşən kişi və qadınlar arasında tarixən qəbul edilmiş hakimiyyət münasibətlərin 

nümunələridir. Bu qaydalar çərçivəsində dominant qender kontraktı mövcuddur, bu kontrakt istehsal və 

təkrar istehsal prosesində kişi və qadıqnların vəziyyətini müəyyənləşdirir. Konkret qender praktikaları 

həyatın nisbətən avtonom sferalarında cəmlənir (qeyri-rəsmi ev təsərrüfatında və intim sferada – seksual 

və kütləvi sahələrdə). 

Beləliklə, qender qaydaları alimlər tərəfindən və postsovet dövründə müxtəlif sosial təbəqələrin 

müxtəlif qender rolunu və statusunu təyin edən qender kontraktlarının cəmi qəbul edilir. 

---