Mövzu. AİLƏ MÜnasiBƏTLƏRİNİn qender problemləRİ

 

 

Alimlər tərəfindən təsvir edilən qender kontraktları bu gün qəti qəbul edilmiş  və ya bir-birini 

təkzib edən kontraklar deyil. Nəzərdə tutulur ki, işləyən ana kontraktı az təminatlı ailələrdə 

sabitləşmişdir, belə ailələrdə ailəni təmin edə bilməyən kişilərin marginaliziyası yaranır. Yüksək 

təbəqələrdə çox vaxt kişi – ailənin təminaticisi və arvad – evdar qadının kontraktına rast gəlmək olur, 

eyni zamanda belə kontrakt bir sıra fəhlə dairələrində də yayılmışdır. Bu zaman kontrakt işləyən ana və 

ya evdar qadın kimi nəzərdə tutulur. Öz peşəkarlığında müvəffəqiyyət qazanmış qadın işləyən ana 

mövqeyindən  karyerasını artırmağa yönəlmiş qadınların mövqeyinə keçə bilər. Belə qadınlar üçün 

peşəkarlıq cəhətdən özünürealizə maraqları ön palan çəkilir.  

Beləliklə, qender münasibətlərinin müasir dəyişmələri dövlətin məqsədyönlü siyasətinin və siyasi 

debatların nəticəsi deyildir. Onlar daha dəqiq desək, dəyişkən iqtisadi şəraitə  və müxtəlif qrupların 

strategiya hazırlığına qarşı kortəbii adaptasiyasının nəticəsidir.  

 

Zorakılıq insan təbiətinin xüsusiyyətlərindən biri kimi 

Son onilliklər dünyada əhalinin urbanizasiya templərinin, şəhərlərin artması yalnız yaşayış yerləri 

və qidalanma problemlərindən ibarət deyildir. Əsas xüsusiyyət ondan ibarətdir ki, əhali artımı  və 

sosiumun eybəcər  şəklə düşməsi insanların tolerantlığını azaldır, depressiv reaksiyaları, nevrozları, 

aqressiv davranışları artırır. 

Elə bir ölkə, insan qrupları yoxdur ki, onlara zorakılıq toxunmasın. Zorakılığın nümayişi, onun 

haqqında məlumat kütləvi informasiya vasitələrində  aşıb daşır. Zorakılıq hər yerdədir, o iş yerlərində, 

küçələrdə, məktəblərdə, müəssisələrdə mövcuddur. Bu universal zorakılıq cəmiyyətin strukturunu bölür, 

həyat sağlamlıqına və bütün insanların xoşbəxt olması üçün təhlükə yaradır. 

Ümumdünya Səhiyyə  Təşkilatının məlumatlarına  əsasən dünyada hər il 1,6 mln. adam zorakılıq 

nəticəsində həlak olur. Belə ki, hər ölənin payına daha çox yaralanan, zorakılıq nəticəsində fiziki, seksual, 

reproduktiv və psixi xəstəliklər alanlar düşür. 

Bütün dünyada 15 yaşından 44 yaşına qədər ölümlərin vacib səbəbləri sırasında zorakılıq da var; 

kişilərin 14%,  qadınlarınsa 7%-i bu səbəbdən dünyasını dəyişir (2002-ci il). 

Bir çox adamlar öz peşəkar həyatında zorakılıqla rastlaşanda  əziyyət çəkirlər, çünki bu onların 

şəxsi həyatının xoşagəlməz məsələləri ilə bağlıdır. Zorakılıqdan danışmaq mənəviyyatın, ideologiyanın 

və davranış mədəniyyətinin mürəkkəb mövzularına toxunmaq deməkdir. Konkret cəmiyyət və ya qrup 

çərçivəsində yaranmış əsas normalara qarşı gedən deviant davranış adlanır. Sosioloji nöqteyi-nəzərindən 

bu davranışın araşdırılmasının mürəkkəbliyi deviant sosial şərtlərindəndir, yəni elə bir hərəkət yoxdur 

ki, o əvvəldən anormal olmuş, cəmiyyətlərdə  və ya başqa  şəkildə onlar, bütün dövrlərdə bütün 

cəmiyyətlərdə pislənmişlər. Bütün sosial fəaliyyətlər müəyyən qaydalarla idarə olunur, lakin bu qaydalar 

vaxt keçdikcə  dəyişir. Sosioloqlar deviant davranışdan misallar gətirməli olurlar, sonra da şərait 

dəyişdikdə, onları istiqamətinin dəyişilməsi və ya digər  şərhini verməli olurlar. Digər problem ondan 

ibarətdir ki, fərdin ehtimal edilən deviant davranışı  həmişə özlüyündə olduğu kimi müəyyən edilmir, 

belə ki, hərəkətlərin yaranması  şəraiti müşahidəçini bu adamların davranışını  hərtərəfli mühakimə 

etməkdən məhrum edə bilər. 

Təcrübə göstərir ki, zorakı davranışı və onun nəticələrini qabaqlamaq mümkündür. Buna görə də 

zorakılığın mahiyyətini dəqiq müəyyənləşdirmək lazımdır.  Zorakılıq  – son dərəcə mürəkkəb və qeyri-

müəyyən fenomendir. Onun müəyyənləşdirilməsi – onun qısa elmi izahının verilməsi demək deyildir; 

burada hər  şeydən  əvvəl mühakimənin yeridilməsi tələb olunur. İnsan davranışında nəyin qəbul 

edilməsi və ya qəbul edilməməsi barədə təsəvvürü həmin cəmiyyətdə mövcud olan mədəni ölçülərdən 

asılı idi və sosial dəyərlər dəyişdikcə bu ölçülər də dəyişir.  

Bir çox tədqiqatlar vardır ki, onlar kimin tərəfindən və hansı məqsədlə hazırlanmasından asılıdır. 

Zorakılıq – qəsdən özünə, qeyri şəxsə, qrupa, birliklərə qarşı yönəldilmiş fikrin, qüvvələrin, 

hökmranlığın həqiqətən və ya qorxutmaq məqsədi ilə  tətbiq edilməsi nəticəsində  əmələ  gələn bədən 

xəsarəti ilə, ölümlə, psixi travmalarla, inkişafdan qalma və s. ilə müəyyənləşdirilir. Bu tərifə zorakılığın 

şəxsiyyətarası zorakılıq növlərini, habelə suisidial davranışı  və silahlı basqınları özündə  cəmləşdirir. 

Misal üçün, silahlı münaqişə  və müharibələr zamanı  hərbi taktika üsulu kimi, ən eybəcər formalarını 

nümayiş etdirən zorakılıqdan istifadə edilir. Xüsusi olaraq, bunu özündə qadınlar və  uşaqlar (qızlar) 

sınayır. Hərbi münaqişələr zonalarında yerləşən qadınlara qarşı törədilən zorakılıq (seksual əsarət, 

---

 

 

məcburi hamiləlik, işgəncələr, insanların girov götürülməsi və s.) birbaşa onların və  uşaqların 

hüquqlarının pozulmasıdır. 

Zorakılıq aktlarının mürəkkəbliyi, onların geniş yayımı  və müxtəlifliyi insanlarda çarəsizlik və 

apatiya hissini yaradır. Zorakılığın tipologiyasının yaradılması daha ümumi xüsusiyyətlərinin və 

zorakılığın müxtəlif növlərinin bir-biri ilə əlaqəsinin seçilib ayrılmasına kömək edir. 

Tipologiyada zorakılıq, onun kim tərəfindən kimin üzərində törədilməsindən asılı olaraq, üç 

kateqoriyaya bölünür: özünə qarşı yönəldilmiş zorakılıq,  şəxsiyyətlərarası zorakılıq və kollektiv 

zorakılıq. Zorakılığın bu geniş kateqoriyaları öz tərəfindən daha spesifik qruplara bölünür. Belə ki, özünə 

qarşı yönəldilmiş zorakılığa suisidal davranış  və özü-özünə  xəta yetirmək daxildir. Zorakılığın 

şəxsiyyətlərarası növü iki kateqoriyaya bölünür: ailədə zorakılıq və  tərəf müqabilə münasibətdə 

zorakılıq; sosial qruplarda, evdən kənarda zorakılıq. Zorakılığın kollektiv formasına siyasi, iqtsiadi və ya 

sosial məqsədləri  əldə etmək məqsədilə müəyyən bir qrupun və ya şəxslərin  əleyhinə  hər-hansı bir 

qrupun əlində zorakılığın bir alətə çevrilməsi halları daxildir.  

Həmin tipologiya fiziki, seksual, psixoloji və s. zorakılıq aktlarının təbiətinə  də aiddir. Bundan 

əlavə, tipologiya zorakılığın baş verdiyi yeri, cinayətkar və onun qurbanı arasında, kollektiv zorakılıq 

hallarında isə onun təxmin edilən səbəblərini nəzərə alır. 

Zorakılığın ölçüsü bir çox problemlərlə bağlıdır. dünyanın müxtəlif ölkələrində informasiya 

sistemləri inkişafın müxtəlif mərhələlərindədir, ona görə  də alınmış informasiyanın tam olması, 

keyfiyyəti, etibarlılığı  və  dəyərli olması ilə çox fərqlənir. Bir çox zorakılıq aktları heç qeydiyyatdan 

keçmir, çünki onlar hökumətə heç çatdırılmır. Belə ki, hər il ölüm halları haqqında demək olar ki, yarıya 

qədəri özünəqəsd, üçdə biri – qətllər, beşdə biri hərbi münaqişələrin nəticəsində baş vermiş ölümlərdir 

(WHO Global Burden of Disease procejt for 2000, version 1). 

Bütün qətllərin dörddə üçü kişilərin payına düşür, bu da qadınlara aid olan göstəricidən üç dəfə 

çoxdur.  100 min nəfər adama – 19,4 ölüm kişilərdə  (15-29 yaş arasında), qalınlarda  ən yüksək anadan 

olduqları dövrdə – 4,8, sonra isə 45 yaşdan yuxarı – 4,5 nəfərdir.  

Ən çox intihar halları  (100 min nəfərə 44,9 hal) 60 yaşdan yuxarı olan kişilərdə müşahidə edilir, 

həmin yaşda olan qadınlarda isə bu göstərici 22,1 haldır.  Əldə edilən məlumata görə, Azərbaycanda 

kişilər tərəfindən qəsdən öldürülmə hallarının törədilməsi  100 min nəfərə 5,8 hal təşkil edir; intihar 

halları – kişilərdə 1,1, qadınlarda – 0,3 (Azerbaican Human Development Reports 1996-2000) (UNDP). 

Rəsmi statistika zorla öldürülmə hadisələrini qeyd edə bilmir. Onlardan çoxunun xüsusilə 

qadınların, uşaqların və qocaların ölümünü xəstələnmə və başqa təbii səbəblərdə görürlər. 

Ailədə, tərəfmüqabilləri arasında zorakılıq bütün ölkələr, mədəniyyətlərdə  və  cəmiyyətin 

təbəqələrində mövcuddur. Fiziki təcavüzkarlıqa (döyülmə)  əlavə olaraq, tərəf müqabilinə münasibətdə 

aqressiya zorakı cinsi əlaqədə  və seksual əlaqəyə  məcbur etmənin digər formalarında partnyora şərt 

psixoloji təsirdə (qorxutmaq və  ya  alçaltmaq)  və ya onun hərəkətləri üzərində  nəzarətin qoyulmasında 

(ailə üzvlərindən və dostlardan təcrid edilmə, informasiya və ya köməklik alınmasına qadağa 

qoyulmasında) təzahür edir. 

Qadınlar öz kişi tərəfmüqabilinə qarşı aqressiv olduğu və zorakılıq eyni cinsdən olan 

tərəfmüqabilləri arasında mövcud olduğu halda belə zorakılığın  əsas ağırlığı kişilərin  əlində olan 

qadınların üzərinə düşür. Məhz qadınlar əhalinin ən incidilmiş hissəsi hesab edilir; onlara münasibətdə 

həyata keçirilən zorakılıq – bu tarixən davam edən kişi və qadın arasında olan qeyri-bərabər 

münasibətlərdən irəli gəlir. Bütün dünyada aparılan tədqiqatların nəticələri göstərir ki, qadınların verdiyi 

məlumata görə onların 10-69%-nə qədəri ömrünün bu və ya başqa vaxtında kişi tərəfmüqabili tərəfindən 

fiziki zorakılığa məruz qalmışlar.  

Dünyanın bir çox ölkələrində olduğu kimi, Azərbaycanda da kişilərin qadınlar üzərində 

hakimliyinin sosial modeli üstünlük təşkil edir və müvafiq olaraq burada qadınlar zorakılığa məruz 

qalırlar. Müxtəlif vaxtlarda ictimai təşkilatlar tərəfindən aparılan sosioloji tədqiqatlar bunu təsdiqləyir.  

BMTPR-nın «Qender inkişafda» layihəsi çərçivəsində  19-60 yaşında qadınlar arasında sorğu 

aparılmışdır. Respondent qadınlardan 37%-i zorakılığın olması faktını qeyd etmişlər. Onlardan 58%-i 

ailədə, 32%-i öz ailələrində (ata evində), 10%-i ictimai həyatda (işdə, küçədə) baş vermişdir.  

Azərbaycan Sosioloji Assosiasiyası tərəfindən 2001-ci ildə aparılan sosioloji tədqiqatlar nəticəsində 

məlum oldu ki, sorğu iştirakçısı olan 2013 qadından yalnız 37%-i demişdir ki, onlara heç vaxt seksual 

qəsd edilmə-yibdir. 13% etiraf etmişlər ki, onlara açıq seksual qəsd edilibdir – 55%-ni iş sahibkarı, 35%-ni 

---