Mövzu azərbaycan qadinlari XIX-XX əsr maariFÇİLİYİ VƏ İNQİlablari döVRÜNDƏ
Yüklə 295,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
Qadının təhsili barəsində məsələ, ümumilikdə qadın məsələsi kimi, XIX əsrin 50- 60-cı illərində – təhkimçilik hüququnun ləğvi ərəfəsində və ondan sonra – rus cəmiyyətinin diqqətini özünə cəlb etdi. Bu, bir tərəfdən, Rusiyada bərabərlik və ictimai fayda haqqında liberal ideyaların yayılması ilə, digər tərəfdən isə islahatdan sonra zadəganların əksər hissəsinin sosial vəziyyətində baş verən dəyişikliklərlə bağlı idi. Məlumdur ki, təhkimçilik hüququnun ləğvi sakinlərinin yaşayış üçün vəsaitsiz qaldığı bir çox zadəgan mülklərinin dağıdılmasına səbəb olmuşdu. Və əgər zadəgan kişi işə girməklə bu problemi həll edə bilirdisə, qadının müstəqil şəkildə qazanc əldə etmək imkanı olduqca məhdud idi. XIX əsrin sonundan başlayaraq qadınların xüsusi təhsil alması vacib ictimai vəzifəyə çevrilmişdi. Və XIX əsrdə emansipasiya uğrunda qadın hərəkatının əsas məqsədi ali təhsil uğrunda mübarizə idi. Bu məsələnin geniş müzakirəsinə 1869-cu ildə keçirilən təbiətşünaslar Qurultayı və həmin qurultaya xanım E.İ.Konrodinin qadının ali təhsil alması vacibliyi haqda və bu ideyanın həyata keçirilməsinə yardım barəsində məktubu təkan verdi. Sonra 400 nəfərin imzası ilə kollektiv bir məktub tərtib olundu və maarif naziri qraf Tolstoya təqdim edildi. 1869-cu ilin payızında Sankt-Peterburqda hər iki cinsdən olan insanlar üçün axşam kütləvi kursları təşkil olundu ki, burada universitet professorları Beketov, Butlerov, Mendeleyev və başqaları mühazirə oxuyurdu. İlk tələbə qızlar arasında N.Kosini, A.Blyumer, M.Boqdanova, N.Suslova, M.Bokova da vardı. Pedaqoji tərkibin onlara münasibəti müxtəlif idi: açıq-aydın düşməncəsinədən tutmuş əsasən üstünlük təşkil edən rəğbətlə yanaşanlara kimi. Tələbələr isə öz aralarında qızların olmasına dostcasına yanaşırdı. Qadın təhsili sistemində dəyişiklik etməyin vacibliyi barədə məsələni qoyan pioner isə görkəmli rus cərrahı və pedaqoqu N.İ.Piroqov idi. 1865-ci ildə «Moskva məcmuəsi» adlı jurnalda o bir məqalə çap etdirdi və məhz qadının insanın ilk tərbiyəçisi olduğu üçün onun həmin ictimai funksiyanı uğurla yerinə yetirə bilməsi üçün təhsil alması ilə əlaqədar qadın təhsili sahəsində köklü dəyişikliklərə ehtiyac olduğunu bir daha vurğuladı. 1850-ci illərin sonunda Rusiya cəmiyyətində qadının universitet təhsili ala bilməsi – qadının elmi fəaliyyətə cəlb olunması üçün ən vacib əsas – məsələsi artıq geniş müzakirə olunurdu. 1859-cu ildə Peterburq universiteti öz qapılarını elmlə sistematik məşğul olmağa cəhd edən qadınların üzünə açdı. Yüzlərlə qadın azad dinləyici sifətində həmçinin Kiyev və Xarkov universitetlərinin auditoriyalarında özünə yer aldı. O zaman təlimin geniş yayılmış formalarından biri də şəxsi mənzillərdəki «səyyar universitetlər» idi: burada aparıcı professorlar pulsuz mühazirə oxuyurdu. 1861-ci ildə universitet əsasnaməsinə yenidən baxılan zaman Xalq təhsili Nazirliyi qadınların rəsmi şəkildə universitetdə kurs dinləməyə «buraxıldığı» və onların elmi dərəcə almaq üçün sınaqdan keçmək hüququ barədə məsələ müzakirəyə qoydu. Universitetlərin əksəriyyəti bu məsələyə dəstək verdi. Yalnız Moskva və Derpt universitetləri öz protestlərini hər iki cinsdən olan tələbələrin birlikdə mühazirə dinləməsinin gənc insanlarla aparılan məşğələnin gedişinə mənfi təsir göstərə biləcəyi ilə əsaslandıraraq buna qarşı çıxış etdilər. Lakin 1863-cü ildə qadınların universitetdə mühazirə dinləmək hüququ ləğv olundu və 1864-cü ildə universitetlərdə artıq qadın qalmamışdı. Hakimiyyət 60-cı illərin qadın tələbələrindən bərabərsizliyə və qadınların əsarətinə qarşı etirazlarda iştirak etdiyi üçün bu cür intiqam aldı. Bu və sonrakı analoji hadisələr Rusiya Nazirlər Şurasının gələcək sədri S.Y.Vitteyə qadınların «pozucu ideya daşıyıcıları və həvəsləndiriciləri olduğu» üçün birgə təhsilin ali məktəbi inqilablaşdıra bilməsini elan etməyə əsas verdi. Ərlə-arvadın bərabərliyi haqda ən sadə, ağlabatan reformist ideya Pisarevin və Çernışevskininin əsərlərində daha parlaq şəkildə əks olunmuşdur. Onlar qadını hər şeydə kişiyə bərabər tuturdular: qadın həm iş yoldaşıdır, həm dostdur, həm anadır, uşaqların tərbiyəçisidir. XIX əsrdə oxumaq arzusunda olan qızlar valideynlərin buna
razılıq verməməsi üzündən saxta kəbin kəsdirməyə məcbur olurdu. Bu cür kəbinin əsasında bir qayda olaraq, valideyn himayəsindən yaxa qurtararaq müstəqil şəkildə maarif yaxud elmlə məşğul olmaq istəyi dururdu. Görkəmli rus yazıçıları N.Leskov, F.Dostoyevski, L.Tolstoy saxta kəbinlərə qarşı qətiyyətlə çıxış edirdi. Rus pravoslav kilsəsi də saxta kəbinləri qəbul etmir və buna qarşı fəal mübarizə aparırdı. XIX əsr cəmiyyətində ailə və kəbin problemləri ən kəskin mübahisələrin mövzusu olmuşdu, məhz onlar qadın «azadlığı»na yol açmışdı. Səciyyəvi haldır ki, emansipasiya ideyası əvvəlcə onun tərəfdarları və əleyhdarlarına bölünmüş kişilər arasında müzakirə edilirdi; qadınlar özləri isə bu mübahisələrdə iştirak etmirdi. Nəticədə Rusiyada qadın hərəkatının özü hələ ideoloji cəhətdən formalaşmamışdı və onun nə ümumi platforması, nə də hərəkət proqramı vardı. Qadın mübarizəsinin əsas istiqaməti kişilərlə bərabər işləyə bilmək imkanına malik olmaq idi ki, qadınların maddi müstəqilliyini və ali təhsil almaq hüququnu təmin edə biləcəkdi. Qadınların ali təhsilə və elmi məşğuliyyətə buraxılmasına qarşı nəinki siyasi xadimlər, hətta kişi alimlər də (düzdür, başqa səbəbdən) etiraz edirdi. A.Babel yazırdı ki, bir çox kişilər, xüsusən də elm sahəsindəki kişilər qadının universitet təhsili almasına qarşı ona görə çıxış edir ki, əgər qadın özünü elmə həsr etmək imkanı qazanarsa, onlar elmin nüfuzunun aşağı düşəcəyindən qorxurlar; həm də onlar elmi məşğuliyyətdə təkcə kişi cinsindən olan seçilmiş insanlara aid xüsusi bir imtiyaz görürlər. Rus ziyalılarının qabaqcıl hissəsinin qadının təhsil hüququna tərəfdar olmasına rəğmən dövlət siyasəti fəal ayrıseçkilik xarakteri daşıyırdı. Qadın bərabərliyinin qatı tərəfdarı olan görkəmli alim Seçenovun nümunəsi Rusiyada XIX əsrin ikinci yarısındakı sosial vəziyyət üçün qeyri-tipikdir. O zaman qadınların dövlət ali təhsili və elm sahəsində total diskriminasiyası üstün meyil olaraq qalırdı. Rusiya hakimiyyətinin bu siyasətinin real nəticələrindən biri qadınların ali təhsil almaq və elmlə məşğul olmaq məqsədi ilə Qərbi Avropa ölkələrinə emiqrasiya etməsi oldu. Oxumaq üçün hər şeydən əvvəl İsveçrə, Fransa, Almaniya kimi ölkələrin universitetlərinə yollanırdılar. XIX əsrin ikinci yarısında İsveçrə qadınların kişilərlə bərabər ali təhsil müəssisələrində oxuduğu ilk Avropa ölkəsi oldu. O dövr tələbələrinin sosial vəziyyəti və emiqrasiya istiqamətinin aparıcı tədqiqatçısı A.Y.İvanov qeyd edir ki, 60-cı illərdən başlayaraq Sürixdəki universitet və politexnikum müxtəlif səbəblər üzündən vətənində ali təhsildən kənarda qalmış rus gənclərinin axın mərkəzinə çevrilmişdi. O dövrdə bu, əsasən qadınlar idi. Qeyd etmək lazımdır ki, qadınların ali təhsil alması ilə bağlı çətinliklər təkcə Rusiyada deyil, digər ölkələrdə də mövcud idi. Məsələn, Almaniyada qadınlar yalnız 1890-cı ildən sonra universitet təhsili almaq hüququna malik olmuşlar. Almaniyanın ali məktəblərində qadınların təmsil olunmasına mane olan ciddi əngəl universitet müəllimlərinin tələbə kontingentini seçməkdə qeyri-məhdud hüquqa malik olması idi. Almaniyanın bir sıra universitetlərində qadın tələbələrin mühazirədə iştirakı professor kişilərin razılığından asılı olurdu. Təkcə Veymar republikası (1919) dövründə qadının ali təhsil və professional fəaliyyəti Almaniya konstitusiyası ilə möhkəmləndirildi. İlk alman qadın professorları 1923-cü ildə bu vəzifəyə layiq görülmüş və uzun illər həmin fəxri elmi ada malik yeganə qadınlar olan M.Vrangel və M. Vertinq idi. Maraqlı bir fakt: o vaxt kı qanunvericiliyə əsasən, Almaniyada qadın professor ərə gedə bilməzdi. Baden- Vürtenberq torpağının hökuməti yalnız dünya şöhrəti qazanmış professor Vrangel üçün istisna etmişdi. Sürix universitetində 1871-ci ildə artıq 17 rus qadını, 1872-ci ildə 182 rusiyalı arasında 104 qadın (universitetdə cəmi 462 nəfər) təhsil alırdı. 1873-cü ildə Sürix universitetində və politexnikumunda Rusiyadan 300 tələbə vardı ki, onların 103-ü qadın idi. Sonrakı illərdə də rus tələbələr arasında qadınların sayı nəzərə çarpacaq dərəcədə idi və fakültənin istiqamətindən asılı olaraq dəyişirdi.
Yüklə 295,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|