Mövzu azərbaycan qadinlari XIX-XX əsr maariFÇİLİYİ VƏ İNQİlablari döVRÜNDƏ
Yüklə 295,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
məktələrinin sayının artmasına baxmayaraq, onlar təhsilə getdikcə artan tələbatı ödəyə bilmirdi və buna görə də mollaxanaların sayı və rolu Azərbaycanda XIX əsrdə və XX əsrin əvvəlində üstün olaraq qalırdı. Azərbaycanda maarifçiliyin inkişafında Qori şəhərindəki Zaqafqaziya Müəllimlər Seminariyası, o cümlədən onun 1879-cu ildə maarifçi Mirzə Fətəli Axundov və Zaqafqaziya Sünni Ruhani İdarəsinin müftisi Mirzə Hüseyn Qayıbzadənin (Qayıbov) qüvvəsi ilə açılmış Tatar (Azərbaycan) şöbəsi; İrəvan Müəllim Seminariyası, İrəvan pansionu, Tiflis Pedaqoji institutu böyük rol oynamışdır. XIX əsrin ikinci yarısında dövri mətbuatın yaranması Azərbaycanın mənəvi həyatında mühüm bir hadisə oldu. 1875-1877-ci illərdə Azərbaycan dilində çap olunan (56 nömrə) «Əkinçi» qəzetinin redaktoru Həsənbəy Məlikovun (Zərdabi) bu işdə xidməti olduqca böyükdür. Qəzet doğma dilin təmizliyi uğrunda yorulmadan mübarizə aparırdı və azərbaycan publisistika dilinin yaradılmasında onun xidməti əvəzsizdir. 1879-cu ildə Tiflisdə Azərbaycan dilində digər bir qəzet – «Ziya» da çıxmağa başladı. XIX əsrin ikinci yarısında Azərbaycanda tarixi bilik inkişaf etməyə başlayır. 80-ci illərdə Mirməhsəti Haşımzadə «Kitabi-tarixi Qarabağ» əsərini yazır və burada həmin xanlığın yaranmasından başlayaraq Türkmənçay sülh müqaviləsi bağlanana kimi olan siyasi tarixini əks etdirir. Qarabağ tarixi ilə bağlı kiçik, amma olduqca məzmunlu bir əsər 1883-cü ildə Əhmədbəy Cavanşir (1828-1903) tərəfindən rus dilində yazılmışdır. Seyidəli Kazımbəy oğlu və Mirzəəhməd Xudaverdi oğlu (1792-XIX əsrin 90-cı illəri) Talış xanlığının və Lənkəran şəhərinin tarixini tərtib etmişdilər. Seyidəli Kazımbəy oğlunun «Lənkəran ziynətlərinin kitabi» adlı əsəri 1869-cu ildə fars dilində yazılmışdı. Çingizxan imperiyasının süqutundan başlayaraq Rusiya tərəfindən zəbt olunmasına qədər Azərbaycana fars padşahlarının hücumu tarixini işıqlandıran Bəhmənmirzə Qacar (1808-1884) olmuşdur. Azərbaycan və bütövlükdə Yaxın Şərq tarixinin ayrı-ayrı məsələləri XIX əsr Azərbaycan mədəniyyətinin tanınmış nümayəndələri Mirzə Fətəli Axundov, Nəriman Nərimanov, Sultanməcid Qənizadə, Həbibbəy Mahmudbəyovun əsərlərində araşdırılmışdır. Həsənbəy Məlikov (Zərdabi), N.Nərimanov, Firidun Köçərli, Mirzə Əbdülhəsən Vəzirov, Mirzəyusif Qarabaği, Mirmövsüm Nəvvab (1833-1918) də ədəbiyyat tarixi və nəzəriyyəsi ilə məşğul olmuşlar. Mirzə Fətəli Axundov, Seyid Əzim Şirvani, Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Nəcəfbəy Vəzirov kimi mütəfəkkirlərin əsərlərində demokratik ideyalar özünü biruzə verir. Azərbaycan ədəbiyyatı tarixində çox güclü satirik və maarifçi şair kimi tanınan Seyid Əzim Şirvani kiçikyaşlı uşaqlar üçün xrestomatiya tərtib edərək oraya süjetinə görə lap sadə olan xırdahəcmli hekayələr və təmsillər daxil etmişdi. S.M.Qənizadə bir sıra nəsr əsərlərinin («Müəllimlərin iftixarı» hekayəsi, «Gəlinin boyunbağısı» povesti) müəllifi idi. Məhəmməd Tağı Sidqinin də qələmindən bəzi nəsr əsərləri çıxmışdı. XIX əsrin sonunda Cəlil Məmmədquluzadə, Nəriman Nərimanov, Nəcəfbəy Vəzirov, Əbdürrəhimbəy Haqverdiyev kimi əsərləri əsasını M.F.Axundovun ölməz komediyalarının qoymuş olduğu Azərbaycan dramaturgiyasının inkişafına yardım edən yazıçılar ədəbi fəaliyyətə başlayır. XIX əsrin ikinci yarısında milli teatrın yaranması Azərbaycanın mənəvi həyatında möhtəşəm bir hadisə oldu. İri şəhərlərdə – Şuşada, Naxçıvanda, Bakıda istedadlı pedaqoqlar, mütəfəkkirlər, ictimai xadimlərin köməkliyi ilə həvəskar teatr truppaları yaradılırdı. 1873-cü il 10 (23) martda Bakıda, Azərbaycan dilində ilk tamaşa göstərildi. Bakıda teatr binasının görkəmli mesenat, neft sənayeçisi və mütəfəkkiri Hacı Zeynalabdin Tağıyev tərəfindən yenidən qurulması yaddaqalan bir hadisəyə çevrildi. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlindəki qısa bir müddətdə Hüseyn Ərəblinski, Cahangir Zeynalov və başqaları kimi çox istedadlı teatr xadimləri, artistləri meydana gəldi.
Maarifçilik, humanizm, vətənpərvərlik ideyalarının yayılmasında Cəlil Məmmədquluzadənin çap etdirdiyi «Molla Nəsrəddin» jurnalının rolu misilsiz idi. Musiqi – aşıq və xanəndə sənəti xüsusi inkişaf edirdi. Şuşa, Ordubad, Şamaxıdakı şer məclisləri, həmçinin həmin cəmiyyətlərin və Azərbaycan mesenatlarının təşkil etdiyi musiqi gecələri buna yardım edirdi. Azərbaycanın musiqi sənətinin yüksəliş zirvəsi bəstəkar, Azərbaycan professional musiqi sənətinin banisi Üzeyir Hacıbəyovun ölməz operaları və musiqili komediyaları oldu. Azərbaycan cəmiyyətinin qabaqcıl hissəsinin bu prosesə kömək etməyə can atdığı və buna görə də ayrı-ayrı sahələrdə – maarif, tarix, ədəbiyyat, dramaturgiya, mətbuat, musiqidə özünüifadə üsulu tapa bildiyi bərpa olunan milli özünüdərk şəraitində həmin proseslərdə Azərbaycan qadınlarının rolu olduqca mühüm bir məsələyə çevrilir. Şimali Azərbaycanda qadına münasibətin necə dəyişdiyini və XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəlində cəmiyyətin inkişafında onun hansı rolu oynadığını daha dəqiq qiymətləndirmək üçün araşdırdığımız məsələ baxımından Rusiya tarixinə və bütövlükdə Rusiya imperiyasında qadının vəziyyəti məsələsinə müraciət etməliyik. Şübhəsiz ki, bu prosesin başlanğıcı maarifçiliklə bağlıdır, çünki məhz təhsil sayəsində qadın cəmiyyətdə kişi ilə yanaşı, eyni pillədə dayanmaq imkanı verən layiqli intellektə malik ola bilir. İncəsənətdə, pedaqogikada ixtisaslı qadınlara cəmiyyətdə olan ehtiyac qadın təhsili sahəsində islahat aparılmasını tələb edirdi. Və bu islahatlar II Yekaterinanın dövründə həyata keçirildi. Rusiya pedaqogikasının əsas vəzifəsini o, qısa bir müddətdə «yeni cinsli insanların» tərbiyə olunmasında görürdü. Təhsil islahatının icraçıları ictimai tərbiyənin əsasını uşaqların ən ilkin yaşdan daxil olacağı müəssisədə görürdülər. Tarixçi Karamzinin yazdığına görə, məhz II Yekaterina 200 nəcib qız üçün Tərbiyə evinin əsasını qoymuşdu ki, onları qadın ləyaqətinin nümunəsi etsin. Volter, Qrim, Didro bu plana valeh olmuşdular, amma bütövlükdə zadəganlar ona laqeyd yanaşdı. Həmin evdə tərbiyə alacaq qızlar altı yaşından «Cəmiyyət»ə daxil olur və 12 il ərzində orada qalırdı. 4 yaş qrupuna bölünərək qızlar burada rus və bir neçə xarici dil, Allah qanunlarını, hesabı, şəkil çəkməyi, rəqs və əl işi, həmçinin tarixi, coğrafiyanı, ədəbiyyatı, memarlığı və ev işlərini öyrənirdilər. Cəmiyyətə başçılıq edən Betski tərbiyənin əsas məqsədini xarakterin xoşagəlməz xüsusiyyətlərini dəyişdirməkdə, amma onun sındırmamaqda görürdü. Burada cismani cəza qadağan olunmuşdu. Qızlarla mehriban, humanist və xeyirxah münasibətdə olmaq tələb edilirdi. Smolnı monastırının nəzdindəki «Nəcib qızlar cəmiyyəti» 1765-ci ildə açılmışdı və onun başında Dolqorukova dururdu. Elə həmin ildə Smolnının nəzdində «Meşşan peşə məktəbi» də təsis olundu və buraya həmin şərtlər əsasında qeyri-zadəgan təbəqəsinə aid olan qızlar qəbul edilməyə başladı. Burada qayğı daha böyük idi: kurs başa çatdıqda məktəbin rəhbərliyi məzun qızların ərə verilməsinin də qayğısına qalırdı; imperatriça 100 min manat pul vermişdi ki, kəbin kəsdirərkən qızlara bu məbləğdən müəyyən hissəsi verilirdi. Tarixçi Karamzin bu cəmiyyəti «gülüstan» adlandırırdı. Bu məktəbin ilk buraxılışı 1773-cü ildə oldu. XIX əsrin ilk onilliklərində Rusiyada yeni qadın obrazı yaranmağa başlayır. Bu qızlara incə hiss və duyğuların romantizmi xas idi. Qızların bu nəsli XVIII əsrin humanist ənənələri əsasında tərbiyə edilirdi. Onlar Volteri, Russonu, Höteni oxuyur, amma eyni zamanda onlara sırf xristian sevgi, sədaqət ideyaları, qadının əri və ailəsi qarşısında mənəvi borc naminə qurban verə və əzab çəkə bilməsi hissləri aşılanırdı. Puşkinin Fyodor Dostoyevski tərəfindən milli-bədii tip adlandırıldığı Tatyana Larina obrazı bu qəbildəndir. Dekabristlərin həyat yoldaşlarının rus qadın xarakterinin formalaşmasına (qəhrəmanlıq və təmənnasız qurban verə bilmək notları xüsusi vurğulanaraq) çox güclü təsiri olmuşdur. Dostoyevski yazırdı ki, «məhz ən yüksək mənəvi borc naminə hər şeyi qurban verən bu qadınlar bizi yeni bir yola istiqamətləndirdi». Təhsilli rus cəmiyyəti tərəfindən bu qadınların göstərdiyi qəhrəmanlığın qəbul edilməsi onun daxilində yeni ideyanın – emansipasiyanın yaranmasına təkan verdi. Cəmiyyətdə hakim olan qadın idealı onun kişinin sədaqətli rəfiqəsi, ana və uşaqların tərbiyəçisi ilə bağlı təsəvvür idi.
Yüklə 295,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|