Mövzu azərbaycan qadinlari XIX-XX əsr maariFÇİLİYİ VƏ İNQİlablari döVRÜNDƏ
Yüklə 295,1 Kb. Pdf görüntüsü
|
dilində 1859-cu ildə üç cilddə nəşr olunmuş «Qafqaz» əsərində yazmışdır. Qeyd etmək lazımdır ki, şairə həm də yüksək zövqlü bədii əl işləri yaradır və gözəl şəkil çəkirdi. XIX əsrdə daha iki Azərbaycan şairəsi: Naxçıvanda Qönçəbəyim, Şuşada isə Fatma xanım Kaminə (1840-1898) öz lirik şerləri ilə tanınırdı. XIX əsrin sonlarından başlayaraq, Şimali Azərbaycanda ictimai-siyasi münasibətlərin güclü inkişafı Azərbaycan qadınının özünə cəmiyyətdə yer tapması üçün geniş imkanlar və perspektivlər yaradır. Şimali Azərbaycanda XIX əsrin sonunda kişi təhsili ilə yanaşı qadın orta təhsili də inkişaf etməyə başlayır. 1874-cü ildə Azərbaycanda 1883-cü ildən sonra Mariinskaya adını almış ilk gimnaziya açılır. Bakı quberniyasında XIX əsrin sonunda 4915 şagirdin, o cümlədən 64 qızın təlim keçdiyi 245 məktəb fəaliyyət göstərirdi. Eyni zamanda Yelizavetpol quberniyasındakı 268 məktəbdə 4384 şagird, o cümlədən 145 qız oxuyurdu. XIX əsrin sonu – XX əsrin əvvəli xeyriyyəçiliyin imkanlı insanlar üçün yazılmamış qanun olduğu bir dövr idi. Fəxri himayəçilik institutunun geniş yayılması buna parlaq sübutdur; Bakının bütün məktəblərində, gimnaziyalarında və progimnaziyalarında şəhər tacirləri və zadəganlarının ən görkəmli nümayəndələrindən ibarət olan himayədarlıq şuraları fəaliyyət göstərirdi. Onların böyük həcmdə etdiyi ianələr çox vaxt inqilabdanqabaqkı Bakının tədris müəssisələrinin əsasını təşkil edirdi. Ən iri sənayeçi və mesenat Hacı Zeynalabdin Tağıyevin geniş və çoxcəhətli xeyriyyəçilik fəaliyyəti hamıya məlumdur. Bakı inşaat-texniki və Bakı kommersiya məktəblərinin, Bakı Mariinskaya qadın gimnaziyasının fəxri himayəçisi olan H.Z.Tağıyev Bakı Aleksandrinskaya adını almış ilk rus-müsəlman pedaqoji məktəbini açmışdı ki, bu - onun maarif sahəsindəki fəaliyyətinin tacı sayılır. Qadın məsələsinin həllini H.Z.Tağıyev cəmiyyətin normal fəaliyyət göstərməsi, ictimai inkişafın sürətlənməsi üçün vacib şərt hesab edirdi. H.Z.Tağıyev maarifə böyük üstünlük verir, onu qadın məsələsinin həllindəki əsas halqa sayırdı. Azərbaycan qızları üçün xüsusi məktəbin yaradılması barədə Tağıyev hələ XIX əsrin 90-cı illərində düşünmüşdü. Belə ki, tanınmış ictimai xadim M.A.Şaxtaxtinskiyə yazdığı 4 may 1896-cı il tarixli məktubunda Tağıyev qeyd edirdi: «Müsəlman qadınını olduğu qapalı həyatdan çıxarmaqdan ötrü yeganə bir yol var – yalnız məktəb; və bu məktəbi elə yaratmaq və elə qurmaq lazımdır ki, müsəlmanlar ona rəğbətlə yanaşsın və tam əminliklə öz qızlarını ora oxumağa göndərsinlər». Buradan görünür ki, belə məktəbin açılması o zaman üçün aktual və eyni zamanda olduqca mürəkkəb iş idi. Və yalnız Tağıyevin qətiyyəti və inadı, üstəgəl müdrikliyi və bakılılar arasındakı nüfuzu, həmçinin onun vəsaiti bu ideyanı sona çatdırmağa imkan verdi. Və bu yolda Tağıyev yerli hakimiyyətin gizlin narazılığını və həm də şəhərin ortodoksal dairələrinin açıq müqavimətini dəf etməli oldu. Bütün bunlar Hacı Zeynalabdini bir sıra diplomatik manevrlər etməyə vadar etdi. Belə ki, 24 aprel 1896-cı ildə Qafqaz Tədris Dairəsinin nəzarətçisi K.P.Yankovskiyə ünvanladığı məktubda o, «məktəbin açılışını II Nikolayın taxta çıxmağına həsr etdiyini elan edir: «İmperator Əlahəzrətlərinin tacqoyma mərasimini Bakıda mənim vəsaitim hesabına rus-müsəlman məktəbi açmaqla qeyd etməyi qərara aldım». Eyni zamanda H.Z.Tağıyev gələcək məktəbə imperatriçə Aleksandra Fyodorovnanın adını verərək – «Aleksandrinskaya» adlandırmağı vəd etdi. Bu diplomatik addım təsirsiz qalmadı: tezliklə Azərbaycanlı qızlar üçün ilk məktəbin açılışına «yuxarıdan icazə» verildi. İkinci maneəyə gəldikdə isə burada məsələ daha çətin idi, çünki müsəlman qızları üçün məktəbin açılmasını şəriət qanunlarının tapdanması kimi qəbul edən ruhanilərin müəyyən hissəsinin etirazını dəf etmək lazım gələcəkdi. Sonralar tanınmış Azərbaycan artisti Sidqi Ruhulla Axundovun xatırladığı kimi, əvvəl Z.Tağıyev quberniyanın qazısı Mirməhəmməd Kərimin və Axund Mir Abutarabın, həmçinin bir neçə mollanın razılığını ala bildi. Daha qatı yolagəlməyənləri inandırmaq üçün isə H.Z.Tağıyev molla Mirzə Məmmədoğlunu «diplomatik səyahət» olaraq Mədinə, Xorasan və Bağdad şəhərlərinə
göndərdi və o da, ən iri, hamının hörmət etdiyi müctəhidlərlə (şiələrin mənəvi liderləri) görüşərək onlardan müsəlman qızları üçün məktəb açılmasına yazılı icazə ala bildi. Mirzə Məmmədoğlu qayıtdıqdan sonra Tağıyev Bakıda açılacaq məktəbin hər bir əleyhdarına həmin şəxsin ən çox inandığı müctəhidin məktubunu təqdim etdi. Bu da işin istedadlı mütəfəkkir-mesenatın xeyrinə həlli ilə nəticələndi. 1896-cı ildə bütün razılaşmalardan sonra Bakı Şəhər Upravası H.Z.Tağıyevin yaratdığı məktəb üçün ayırdığı qızılla 150 min rubl (bundan 125 mini assiqnasiya şəklində toxunulmaz kapital olaraq bankda yerləşdirilmişdi) ianəsini Dövlət bankına verdi. 1896-1901-ci illər ərzində Bakının mərkəzi küçələrindən birində, hazırkı Əlyazmalar Fondunun binasında məktəbin tikintisi davam etdirildi və bu tikinti 183 min rubla başa gəldi. 1898-ci il mayın 16-da İmperatriçə Aleksandra Fyodorovna adına Bakı qadın rus-müsəlman pedaqoji məktəbinin Nizamnaməsi təsdiq edildi. Bu – Qafqaz tədris dairəsinə aid olan qapalı tədris-tərbiyə müəssisəsi idi və məktəbə gəlib-gedən tələbələri də vardı. Qızları məktəbə 4 il müddətinə 7 yaşdan başlayaraq qəbul edirdilər. Tərbiyə müsəlman ailəsinin adət və ənənələri üzərində qurulmuşdu. H.Z.Tağıyev o zamanın təhsil sistemini, ən tanınmış tədris müəssisələrinin strukturunu dərindən öyrənərək Şərqin özünəməxsusluğunu nəzərə almışdı. Məktəbin Himayədarlar şurası təşkil olundu. Bu şuraya Tağıyev və onun həyat yoldaşı Sona xanım Tağıyeva (Ərəblinskaya) başçılıq edirdi. Nizamnaməyə əsasən, bu vəzifə irsən keçməli idi. Himayədarlar şurasına həmçinin Bakı Şəhər Başçısı L.L.Bıç, Bakı quberniyasının qazısı Mirməhəmməd Kərim Mircəfərzadə, Bakının qadın gimnaziyalarından birinin müdiri və kişi gimnaziyalarından birinin direktoru, iki nəfər fəxri şəhər müsəlmanı, Həsənbəy Məlikov (Zərdabi), Nəcəfbəy Vəzirov, Əlimərdanbəy Topçubaşov daxil idi. H.Z.Tağıyev məktəbə Həsənbəy Məlikovun (Zərdabi) həyat yoldaşı Hənifə xanım Məlikovanı direktor təyin etdi. Paytaxt qəzetləri vasitəsi ilə Tağıyev bütün müsəlman qadın müəllimlərinə ilk müsəlman qadın məktəbinə kömək çağırışı ilə müraciət etdi. Tağıyev məktəbinin cəmiyyətdə öz potensial intellektual imkanlarını reallaşdırmağa imkan verdiyi görkəmli qadın maarifçilərin adlarını çəkmək yerinə düşərdi: Rəhilə xanım Terequlova (Hacıbababəyova), Məryəm xanım Sulikeviç, Adilə xanım Şaxtaxtinskaya, Gülbahar xanım Əhriyeva, Məryəm xanım Hembitskaya, Şəfiqə xanım Əfəndizadə, Mina xanım Aslanova, Gövhər xanım Qazıyeva, Nabat xanım Nərimanova, Şəhrəbanı xanım Şabanova, Səkinə xanım Axundzadə (1865-1927; ilk qadın dramaturq, yazıçı). Tədris proqramına gəldikdə isə buraya Azərbaycan və rus dili (dil, ədəbiyyat), hesab, tarix, coğrafiya, təbiətşünaslıq, hüsnxət, nəğmə, musiqi, etika, anatomiya, tibbin əsasları və şəriət daxil idi. 1901-ci il oktyabrın 9-da Aleksandriya rus-müsəlman qadın məktəbinin təntənəli açılışı oldu. Bu, Şərqdə müsəlman qızları üçün açılan ilk dünyəvi məktəb oldu. 20 nəfər şagird üçün nəzərdə tutulmuş məktəb pansionu açılış günü 35 pulsuz məktəbli, 15 nəfər isə ildə 100 rubl ödəməklə gəlib-gedən tələbə qəbul etdi. Qızlar Zaqafqaziyanın hər yerindən, Şimali Qafqazdan qəbul olunurdu. Bakıda Tağıyev qız məktəbinin açılması Azərbaycan ziyalı cəmiyyəti tərəfindən böyük heyranlıqla qarşılandı. Məşhur vəkil, sonradan Azərbaycan Demokratik Respublikasının xarici işlər naziri olmuş Əlimərdanbəy Topçubaşov məktəbin açılışında söyləmişdi: «gələcək tarixçi bu hadisəni müsəlman qadının, bütün başqa xalqlarda olduğu kimi, ailə ocağını yandıran bu gözəl varlığın yüksəliş dövrünün başlanğıcı kimi qeydə alacaqdır». Görkəmli jurnalist Əhmədbəy Ağayev qeyd edirdi: «İndən belə müsəlman qadınları ailəyə maarifin canlandırıcı şüasını səpmək imkanı qazanacaqlar... Onlar gələcək nəsillərə inkişafa, yaxınlarına, xeyirxah insanlara və işlərə sevgi təlqin edəcəklər ki, bunsuz hər hansı cəmiyyət ölümə məhkumdur». Qazan müsəlmanlarının H.Z.Tağıyevə göndərdiyi məktubda deyilirdi: «Bu ilk məktəbdir ki, bütün şəriət qaydalarına riayət olunmaqla müsəlman qızları Qərb sivilizasiyası ilə tanış olacaq və bu təhsil məbədində müsəlman əhalisinin müxtəlif təbəqələri qarşılaşacaq və ümuminsani qardaşlıq və məhəbbət Yüklə 295,1 Kb. Dostları ilə paylaş:
|