Mövzu azərbaycan qadinlari XIX-XX əsr maariFÇİLİYİ VƏ İNQİlablari döVRÜNDƏ

 

 

Bern və Sürix universitetinin fakultələrində 1906-1907-ci tədris ilində rusiyalı 

tələbələrin yerləşdirilməsi (Vestnik vospitaniə, M., 1907, s.70). 

 

 

Universitet 

Fakultələr 

 Tibb  Fizika- 

Riyaziyyat 

Hüquq Tarix-filologiya 

 

Cə

mi 

rusl

ar 

O jümlədən 

qadınlar 

Cəmi 

ruslar

O cümlədən 

qadınlar 

Cəmi 

ruslar

O cümlədən 

qadınlar 

Cəmi 

ruslar

O cümlədən 

qadınlar 

Bern 37

6 

329 

(87,5%) 

224 71 

(31,7%) 

14 2 

14,2%) 

- - 

Sürix 22

5 

137 

(61%) 

125 30 

(24%) 

49 9 

(18,4%) 

28 

13 

(46,4%) 

Cəmi 60

1 

466 

(77,5%) 

349 

101 

(29%) 

63 

11 

(17,5%) 

28 

13 

(46,4%) 

 

Bu məlumata əsasən, rusiyalı tələbələr arasında qadınların sayı geniş diapozonda 

dəyişirdi: Bern universitetində hüquq fakultəsindəki 14,2 faizdən tibb fakultəsindəki 87,5 

faizə kimi. Rus tələbələrin  İsveçrənin ali məktəblərinə  qəbul  şərtləri digər ölkələrlə 

müqayisədə daha liberal idi. «Rusiyalı abituriyentlərdən kamal attestatı  və kişi klassik 

gimnaziyasının (8 sinif) tam kursu proqramı üzrə latın dilindən imtahan verdiyi barədə 

şəhadətnamə tələb olunurdu. Təkcə İsveçrədə deyil, Fransada da qadının ali təhsilinə 

icazə Rusiyadan qabaq verilmişdi. 1870-ci illərin əvvəlində fransız universitetlərində tibb 

üzrə qadın tələbələr oxumağa başladı.  1880-ci illərdə isə qadınlar artıq bütün 

fakultələrdə vardı. Hər bir xarici vətəndaş kimi, Rusiyadan gələn abituriyentlər də fransız 

universitetinə anjaq «bakalavr» dərəcəsi verən fransız kamal atestatı ilə daxil ola bilərdi. 

Bu atestatı isə Fransa universitetlərindən birinin dil yaxud təbiət fakultəsində pullu 

imtahan verərək əldə etmək mümkün idi. 

Rus qadınları yalnız kamal atestatı ilə (7 gimnaziya sinfi) imtiyaza malik ola – 

Fransa xalq təhsili Nazirliyinin icazəsi ilə imtahan verməkdən azad edilə bilərdi. Ruslar 

ənənəvi olaraq Paris, Nansi, Monpelye universitetlərinə üz tuturdular. Onlar üçün ən 

arzuedilən Sorbonna – Paris universitetində 1911-ci ildə Rusiyadan 1,6 min oğlan və qız 

tələbə təhsil alırdı ki, həmin rəqəm burada oxuyan bütün xarici tələbələrin demək olar ki 

yarısı və bu məşhur tədris müəssisənin bütün tələbə kontingentinin (8 min tələbə) 20%-i 

demək idi. Rusiyalı qadınların Paris universitetinə «təhsil miqrasiyası»nın miqyası  və 

dinamikliyi barədə aşağıdakı məlumat əsasında fikir yürütmək olar. 

1900-cü ildə fransız dili tədris etmək hüququ verən diplomun təsis edilməsi 

Sorbonnanın filologiya fakultəsinə rus tələbə qızlarının axınına səbəb oldu: 1906-cı ildə 

fakultədəki 300 xarici tələbədən 200-ü rus idi. 20 il ərzində  (1890-cı ildən  1910-cu ilə 

kimi) Sorbonnada oxuyan rus qadınlarının sayı 17 dəfə artmışdı. 

XIX və XX əsrlərin qovuşmasında Sorbonnadakı rus tələbə  qızlar çox gözəl 

hazırlığa malik idi və heç bir mürəkkəb təlim forması onları qorxutmurdu. Onlar 

ətrafdakıları öz çalışqanlığı, bilik almaq üçün hər bir çətinliyə sinə  gərmək  əzmi ilə 

heyrətə  gətirirdilər. Onların təşəbbüskarlığı Sorbonnanın fəxri diplomları ilə 

mükafatlandırılırdı. Təkcə 1902-ci ildə Sorbonnanın ən yaxşı diplomçu qızları arasında 

rus tələbələri Yeşevskayanın, Okulovanın, İzmalkovanın adları çəkilirdi (12, s.41). 

Amma heç də  hətta nüfuzlu xarici universitetlərdə belə doktorluq dərəcəsi almış 

rus qadınlarının hamısı öz elmi-müəllimlik karyerasını Vətəndə maneəsiz davam etdirə 

bilmirdi. Çox vaxt onlar Rusiyada təkrar olaraq özünün elmi işlə məşğul olmaq haqqını 

təsdiq etməli olurdular. Özü də bu hüquq onlara heç də  həmişə hakimiyyət tərəfindən 

verilmirdi. Bu cür çətinliyə ən parlaq misal görkəmli rus riyaziyyatçısı Sofya Vasilyevna 

---

 

 

Kovalevskayanın dramatik taleyidir. Özündə misilsiz riyazi bacarıq aşkar edərək o, əri 

V.O.Kovalevski ilə birlikdə 1869-cu ildə mükəmməl ali təhsil almaq üçün xaricə getməli 

oldu. Orada bir çox bürokratik maneələri dəf etdikdən sonra Kovalevskaya 2 il 

Heydelberq universitetində  təhsil aldı, sonra da 4 il məşhur alim, Berlin universitetinin 

(burada da qadınların təhsil alması qadağan idi) riyaziyyat üzrə professorundan xüsusi 

dərs almalı oldu. 

1874-cü ildə Gettingen universiteti qiyabi olaraq S.V.Kovalevskayaya ən yüksək 

təriflə (Summer cum laudae) fəlsəfə üzrə doktorluq dərəcəsi təqdim etdi, özü də o, 

məcburi imtahanlardan azad edilmişdi.  Ən nüfuzlu Avropa universitetlərində çox gözəl 

riyaziyyat təhsili almış Sofya Kovalevskaya vətəndə öz biliyini tətbiq edə bilmədi: o 

illərdə qadın Rusiyada yalnız qadın gimnaziyasının aşağı sinfində hesab dərsi deyə 

bilərdi ki, bu da Kovalevskaya üçün maraqlı deyildi. Buna görə  də o, Berlinə köçməli 

oldu. 

1881-ci ilin əvvəlində Rusiyaya qayıdaraq o, başını tamamilə riyazi məşğələlərə 

qarışdırdı  və  işığın kristallarda sınması ideyası barədə düşünməyə başladı.1881-ci ilin 

baharında o yenidən Berlinə köçdü, çünki Rusiyadakı sosial vəziyyət Kovalevskaya 

üçün həmin mərhələdə xüsusi əhəmiyyət kəsb edən elmi məşğuliyyətdən ötrü heç də 

əlverişli deyildi. 

Vətənə qayıtdıqdan sonra Kovalevskaya rus təbiətşünaslarının və həkimlərinin VII 

qurultayında fəal iştirak edərək «İşığın kristallarda sınması» adlı  məruzə ilə  çıxış etdi. 

Qurultay dövründə Sofya Vasilyevna riyaziyyatçı, aviasiya nəzəriyyəsinin gələcək banisi 

N.Y.Cukovski ilə tanış oldu və onda olduqca xoş  təsir buraxdı. Sonralar Cukovski 

onunla aralarındakı canlı söhbəti və Kovalevskayanın hərtərəfli maraqlarını xoş xatirə 

kimi yad edirdi. 

1883-cü ildə Kovalevskaya professor Mittaq-Lefflerdən (K.Veyerştrassın tələbəsi) 

Stokholm universitetində privat-dosent vəzifəsinə  qəbul etmək barədə  dəvət aldı. 

Vətəndə heç bir perspektivin olmadığını görən Kovalevskaya İsveçə getməyə razılıq 

verdi.  Əvvəl Mittaq-Leffler ona pulsuz kurs aparmağı  təklif etdi. Kurs başa çatdıqdan 

sonra Kovalevskaya beş il müddətinə sabit okladla Ali məktəb professoru seçildi. 

1889-cu ildə «Bərk cismin hərəkətsiz nöqtə  ətrafında hərlənməsi məsələsi» işinə 

görə Paris elmlər akademiyası Sofya Kovalevskayaya nüfuzlu Borden premiyasını 

təqdim etdi. Bu – mexanikanın üzərində əvvəllər Eyler və Laqrancın işlədiyi çox çətin bir 

məsələsi idi. Həmin çox mükəmməl riyaziyyatçıların  əldə etmiş olduğu nəticələrə 

mühüm  əlavələr edən Kovalevskaya öz adını bütün mədəni dünyada məşhur etdi; bir 

çox qəzet və jurnallar ondan yazırdı. Akademik P.L.Çebışev və onun həmkarlarının 

təşəbbüsü ilə Kovalevskaya Elmlər akademiyasının fəxri müxbir üzvü seçildi. O, bu ada 

çox sevindi, lakin bu ad da ona vətənə qayıtmaq imkanı vermirdi. Kovalevskaya 

ömrünün sonuna kimi Rusiyada alim kimi tanınmayaraq 1891-ci ildə vəfat etdi. 

Dediklərimizə yekun vuraraq qeyd etməliyik ki, Rusiyada və Avropada qadın 

azadlığı ilə bağlı proseslər Rusiya imperiyasının sərhədi olaraq kapitalist inkişaf 

sisteminə daxil edilmiş Şimali Azərbaycanda da öz əksini tapmaya bilməzdi. 

XIX  əsrin ikinci yarısında  Şimali Azərbaycanda ölkə tarixində, onun 

mədəniyyətində iz qoyub getmiş parlaq şəxsiyyətlər olan qadınlar yaşayırdı. Həmin 

qadınlar arasında Qarabağ xanının qızı, XIX əsrin tanınmış şairi Xurşudbanu Natəvanın 

adını xüsusi qeyd etmək gərəkdir. O, 1830-cu ildə Qarabağda doğulmuşdu;  Şuşa 

şəhərindəki «Məclisi-Fəra-muşan» (1870) və «Məclisi-Üns» (1872) kimi ədəbi 

cəmiyyətlərin əsasını qoymuşdur. Natəvan özünün poetik və bədii istedadı ilə, həmçinin 

istedadlı  aşıqlara, xanəndələrə, musiqiçilərə himayədarlığı ilə, xeyriyyəçiliyi ilə  məhşur 

idi. Aleksandr Düma Azərbaycana gələrkən Bakıda Xurşudbanu Natəvanla və onun əri, 

general Xasaybəy Usmiyevlə görüşmüş, bu müsəlman qadınının erudisiyasına və 

mədəniyyətinə heyran qalmışdı. Natəvan hədiyyə olaraq fransız yazıçısına muncuqla 

tikdiyi tənbəki kisəsi bağışlamışdı. Bu barədə A.Düma öz xatirələrini Parisdə fransız 

---